Priče iz muzeja Vojvodine u Novom Sadu– Živa trgovina u neolitu

Reč je o eksponatima vulkanskog stakla i o spondilus školjkama, koje se nazivaju još i bodljikavim ostrigama, a koji su se trampili u period neolita, odnosno pre oko sedam hiljada godina.

Pomoćnik direktora i viši kustos arheolog u Muzeju Vojvodine mr Tijana Stanković Pešterac objasnila je da se opsidijan zbog posebih odlika, pre svega tvrdoće i oštrine, često koristio u praistorijsko vreme, a najstarije pronađene alatke od tog materijala potiču iz srednjeg i mlađeg paleolita.

– Mlađe kameno doba ili neolit bilo je vreme tzv. neolitske revolucije, kada su ljudi sa lovačko-sakupljačkog prešli na sedelački način života - kazala je Tijana Stanković Pešterac napomenuvši da sedelački način života nije podrazumevao da se oni više nisu kretali po određenom području. - Naučili su da grade kuće, pripitomljavaju životinje i gaje biljke. Formiraju velika i stalna naselja, prave i peku posuđe od gline (keramiku) kako bi dobilo čvrstinu i vodootpornost, te glačaju alatke koje prave od kamena. Kamen, drvo i kost su im oduvek bili na raspolaganju, te počinje potraga za drugim sirovinama...

Analiza sirovina pokazala je da je neolitski čovek dobro poznavao vrste i svojstva stena. Koristio je rečne i morske oblutke, ali vadio je kamen iz prirodnih ležišta, poput žadeita, nefrita i opsidijana, koji se najviše vezuju za komunikaciju i trgovinu. Na osnovu vrste opsidijana, naučnici mogu otkriti odakle je sirovina donošena u neolitska naselja i donekle rekonstruišu život ljudi iz tog perioda.

- Na čuveni lokalitet Belo Brdo, u Vinči, kao i u  ceo region rumunskog Banata opsidijan je donošen iz istočne Slovačke i tu okresivan– navela je Tijana Stanković Pešterac napomenuvši da arheolozi kroz poreklo materijala mogu saznati mnogo o načinu života i vezama među ljudima u praistoriji. - Pretpostavlja se da su nosioci vinčanske kulture bili u dobrim odnosima sa zajednicama potiske kulture u Karpatskom basenu. Dokaze za to smo pronašli i u drugim artefaktima – sporadičnoj pojavi keramičkih predmeta potiske kulture u vinčanskim naseljima i obrnuto. Osim toga, šira oblast srednjeg Podunavlja, uključujući Vinču i jugoistočnu Panonsku oblast, deo je interaktivne kulturne zone u kojoj cirkulišu i drugi netipični predmeti, kao što su predmeti od alabastera, mermera i nakita od morskih školjki.

Prema rečima naše sagovornice opsidijan treba smatrati jednom od veza i razloga za komunikaciju između vinčanskih i potiskih zajednica koja govori o usložljavanju trgovinskih odnosa. Najjužnija tačka na kojoj su nalaženi predmeti od karpatskog opsidijana su lokaliteti Mandalo u egejskoj Makedoniji i Žitkovac na Kosovu, a koji možda govore o alternativnim pravcima kretanja robe. Kako je kazala postoje istraživanja na temu trgovačkih puteva u praistoriji u okviru kojih naučnici pokušavaju da ih rekonstruišu na osnovu nalazišta predmeta poput opsidijanskih sečiva. Taj posao nije lak jer se kroz milenijume priroda izmenila.

Lokalitet Borđoš kod Novog Bečeja je veliko naselje potiske kulture koje se sistematski istražuje od 2014. godine zahvaljujući saradnji Muzeja Vojvodine i Univerziteta u Kilu (Nemačka). Prostire se na 40 hektara i govori, između ostalog, o odnosima između vinčanske i potiske kulture jer arheolozi pronalaze crne posude tankih zidova, jedinstveno dekorisane, a koje su karakteristične za vinčansku kulturu.

- Na tom mestu nađen je veliki broj opsidijanskih alatki, uglavnom poreklom sa zapadnih Karpata, odnosno iz istočne Slovačke i planine Bik u Mađarskoj –rekla je Tijana Stanković Pešterac pojasnivši da su alati najčešće izuzetno malih dimenzija, što znači da je sirovina bila dragocena i da je korišćen svaki deo ma koliki bio. – U prilog tome govori i činjenica da su neolitski ljudi bili spremni da pređu ogromna prostranstva u potrazi za sirovinama bez konja, koji se pojavjulju dolaskom indo-evropljana u bakarnom dobu.

Ljudi su još od starijeg kamenog doba koristili predmete iz prirode da bi  ukrašavali telo. Kroz nakit izražavali su svoju estetiku, pripadnost grupi ili status u društvu. Osim kamena, dokaz trgovine i dodira među populacijama bila je školjka spondilus, koji je bio omiljeni materijal za izradu nakita  poput narukvica, ogrlica i privezaka u neolitu i bakarnom dobu. Morske školjke bile su izuzetno retka i luksuzna roba. Spondilus je dopreman sa Mediterana, iz Egejskog i Jadranskog mora. Obično ima karakterističnu crvenu boju i bodlje, pa su ga lokalne zanatlije sekle i vešto obrađivale... Do sada je u Evropi poznato oko 200 lokaliteta, često mnogo udaljenih od Mediterana, na kojima su pronađeni predmeti izrađeni od spondilus školjke.

Opsidijan je i danas  upotrebi

Opsidijan je prirodno vulkansko staklo koje nastaje brzim hlađenjem lave u određenim temperaturnim ritmovima. Najčešće je crne, smeđe, crvenkaste boje ili skoro providan u zavisnosti od geografskih uslova u kojima nastaje i od minerala koje sadrži. U Evropi velika ležišta opsidijana mogu se naći na Liparskim ostrvima, Sardiniji, Melosu i Karpatima. U mlađem kamenom dobu – neolitu uglavnom je korišćen za proizvodnju alatki (sečiva, dleta, vrhova strela) od opsidijana i dopreman sa velikih udaljenosti.

- Zbog izuzetnih svojstava i oštrine, opsidijan se i danas koristi u hirurgiji jer su ti skalpeli često oštriji i od najkvalitetnijih čelika, pa zvuči neverovatno da je to svojstvo već uveliko bilo poznato u neolitu.

Prema njenim rečima nezahvalno je sa sigurnošću tumačiti nakit od morskih školjki, jer nikada ne možemo biti sigurni kakvo je značenje neki predmet mogao imati u dalekoj prošlosti. Ipak, znamo da je ta vrsta školjke bila izuzetno retka i skupocena u neolitsko doba, pa su njeni pojedinačni delovi mogli biti korišćeni i kao sredstva razmene.

Silvia Kovač

Foto: Vanja Fifa i Muzej Vojvodine