Kralj vratio pozlaćeni luster u Novi Kneževac

u čemu se posebno isticalo zdanje koje je 1793. godine sagradio Marko Đurković-Servijski, a i njegov naslednik sin Đorđe ubrajao se među najbogatije trgovce Austro-Ugarske monarhije. Raskoš dvorca Servijski-Šulpe, čak tri puta je uništavana i pljačkana u revolucionarnim previranjima i svetskim ratovima.

Istraživač zavičajne istorije Novog Kneževca i plemićkih porodica Jožef Sabo ukazuje da je dvorac Servijski-Šulpe prvi put poharan u revoluciji 1848/49. godine, potom na završetku Prvog svetskog rata i treći put u vreme oslobođenja u Drugom svetskom ratu, kada su opustošena i opljačkana sva četiri dvorca plemićkih porodica.

- Dragocenosti iz dvoraca koje su opljačkane posle Prvog svetskog rata vlasnici su donekle uspeli da vrate ili su ih otkupljivali, ali najveća šteta pričinjena je prilikom oslobođenja u Drugom svetskom ratu, kada je dosta toga uništeno ili se vrednim umetničkim delima i drugim dragocenostima iz dvoraca izgubio trag – ukazuje Sabo.  Sabo potseća da je Đorđe Đurković - Servijski trgujući po Srbiji i Austro-Ugarskoj u svoj dvorac donosio najskuplji nameštaj, umetnine i druge vrednosti. Dvorac Servijskih nisu zaobilazili ni putujući slikari tog vremena, ali jedina preostala slika Đorđa Đurkovića Servijskog, gospodara od Turske Kanjiže, nalazi se u Galeriji Matice srpske u Novom Sadu.

Bogati plemić je najviše boravio u Novom Sadu i Beču, rado viđen gost je bio i na dvoru kneza Miloša Obrenovića, a vođenje ogromnog imanja u Turskoj Kanjiži prepustio je svojoj nećaki Katarini Milanković-Paćanski, udovici plemića Vilhelma Šulpea, koja se na posed preselila iz Novog Sada, pa je dvorac preuređivan i po njenom prefinjenom ukusu.

- Raskoš dvorca Servijskih bio je poznat na daleko – podseća Jožef Sabo. – Đorđe je svoje uticajne prijatelje ponosno pozivao na svoj posed, gde su se priređivali veliki balovi, koji su se ne retko završavali pijankama i orgijama. Život na visokoj nozi je prekinula revolucija 1848/49. godine kada je od bombardovanja skoro uništena kuća Servijskih u Novom Sadu, a štetu je pretrpeo i dvorac u Turskoj Kanjiži, koji je tada pretvoren u štab srpskih ustanika pod vođstvom generala Kuzmana Todorovića. Prilikom povlačenja srpski ustanici su sa sobom poneli pozlaćeni luster od sto sveća, koji je odnet u konak kneza Miloša Obrenovića i kasnije je krasio veliku kraljevsku dvoranu. Skupoceni luster je porodici Šulpe vratio kralj Aleksandar Obrenović 1902. godine, zahvaljujući posredovanju Marije Bajić od Varadije, praunuke kneza Miloša Obrenovića, žene ovdašnjeg plemića Bele Talijana, koji je bio i ministar u Vladi Ugarske.

Katarina je smrću Đorđa Đurkovića Servijskog 1854. sa sinom i ćerkama nasledila imanje, a plemićki kutak u Turskoj Kanjiži uz dvorac porodice Servijskih, potom Šulpe, proširen je još dvorcima porodica Talijan, Fajlič i Maldegem. Blago kojim su dvorci bili opremljeni i ukrašeni nestalo je u istorijskom vrtlogu prošlog veka.

Do Prvog svetskog rata tu su se nagomilale bogate zbirke umetničkih slika, starog oružja, nameštaja, a u plemićkim bibliotekama bilo je oko 10.000 vrednih knjiga, među kojima i rariteti iz književnosti Nemačke, Francuske, Grčke i Italije. Ovdašnji plemići su u svojim zbirkama imali i vredne slike Rembranta, Rubensa, Belinija, Van Dajka, Ticijana i Direra. Vlasnici najmlađeg dvorca Maldegemovih, izgrađenog 1910. godine, u kome je sada smeštena Narodna bibliteka „Branislav Nušić„, u svom posedu imali su jedno platno oslikano rukom Rembranta i dva Rubensova, ali i druge vredne slike donete iz Flandrije, odakle potiče ova plemićka porodica. U njihovom posedu bio je i dar njihovog kuma cara Franje Josifa, dvanaest umetnički izrađenih krigli od pozlaćenog srebra. U dva dvorca porodice Talijan u svu raskoš uklapali su se ćilimi iz Persije i Smirne, ali i vredni lovački trofeji, koje je sa svojih putešestvija po svetu donosio Emil Talijan. 

Na sudbinu plemićkih porodica i njihovog blaga presudno su uticali oslobodioci, pa je tako pred naletom oslobodilaca 7.oktobra 1944. deo plemstva pokušao je da pobegne sa najvrednijim dragocenostima. Grofica Albertina Maldegem i baronica Ljubica Talijan našle su se na skeli. Crvenoarmejci su pokušali da vrate prepunu skelu koja se uputila na drugu obalu prema Kanjiži. Skela je već bila na polovini Tise, a pošto su skelari odbili poslušnost da se vrate osuta je paljba.

Među poginulima bila je i grofica Albertina Maldegem, dok je baronica Ljubica Talijan ranjena uspela da dopliva na drugu obalu. U mutnim talasima Tise nestale su dve slike  Rembranta i druge dragocenosti. Oslobodioci su u opštem metežu opljačkali dvorce, polupan je nameštaj, sa sprata dvorca Servijski-Šulpe bačeni su izrezbaren bilijarski sto izuzetne lepote i već pominjani pozlaćeni luster. Umetničke slike i knjige su se razvlačile, a i palile na lomači kao ratni plen.

Posle dva dana pljačke, narodna vlast je prekinula bezvlašće i uspostavila red u Novokneževačkom srezu, a posle oslobođenja 1945. u Vojvodini je osnovana Zemaljska komisija za utvrđivanje štete na kulturno-istorijskim predmetima. Po arhivskim dokumentima, može se samo delimično utvrditi stvarno pričinjena šteta, jer nedovoljno upućena komisija nije priznavala stvarnu vrendost.

Komisija je štetu u dvorcu Servijski-Šulpe neprocenjivo blago koje su stvarale četiri generacije procenila na 20 miliona tadašnjih dinara, od čega je polovina prikazana kao šteta na umetničkim vrednostima. Procena štete Emila Šulpea iz 1945. godine koju je partizanska vlast samo delimično prihvatila iznosila je 25 miliona dinara, ili 2,5 miliona zlatnih dolara, pri čemu je šteta na dvorcu procenjen na pola miliona dolara, umetnina na milion, a biblioteka na 100.000 dolara..

Iz dvorca Šulpeovih, prema izveštaju komisije, odnet je salon pozlaćeni nameštaj iz vremena Luja DŽV, salon nameštaj za ručavanje u staro germanskom stilu za 18 osoba, trpezarija od orahovine za 24 osobe, nameštaj ženskog salona izrađen od mahagonija sa ukrasima od bisera, dosta drugog skupocenog nameštaja, antički sat visine pet metara, više od 3.000 knjiga među kojima većina u ukrasnom povezu, velika zbirka oružja od praistorije do 20.veka. U popisu se pominje da je nestala i jedna glava mamuta.

U velikoj zbirci slika registrovana je jedna iz 14.veka, četiri monumentalne slike Bertalana Sekelja na kojima su bili naslikani nekadašnji vlasnici dvorca Đorđe Servijski, Katarina Šulpe i drugi članovi porodice. Motivi iz lova i životinje bili su na 12 bakroreza iz 18.veka, dok su na 12 slika bili prikazi iz Vergilijevih pesama najverovatnije delo italijanskih majstora... Nestala je i porodična arhiva u kojoj su bila Napoleonova odlikovanja dodeljena članovima porodice Šulpe, kao i plemićki dokumenti porodice Đurković-Servijski.

Iz dva dvorca Talijanovih uništena je ili odnešena 21 garnitura kompletnog antičkog nameštaja, biblioteka od preko 3.000 knjiga, a nestalo je i 80 uljanih slika poznatih slikara od 16. do 18.veka. Dvorac grofovske porodice Maldegem ostao je bez tri umetnička stola u duborezu, dva vredna zidna sata, antičkog bokala, sedam slika holandskih majstora, dva dela Rubensa, tri ikone, četiri minijature, jedna velika slika u pozlaćenim ramom i šest slika sa lovačkim motivima. 

Milorad Mitrović