DVORCI VOJVODINE U srednjem Banatu preživelo devet starih zdanja

Dvorci na teritoriji Banata uglavnom spadaju u tip poljskih dvoraca koji su izgrađeni van urbanih naselja i po pravilu su okruženi ekonomskim zgradama, čija je uloga bila omogućavanje funkcionisanja imanja tokom cele godine. Dvorci su služili za stanovanje, ali iz njih su vlasnici i upravljali imanjima.

Viši stručni saradnik u Zavodu za zaštitu spomenika kulture Zrenjanina istoričar kulture Bojan Kojičić pojašnjava da je mađarski naziv za dvorac, kaštelj, latinskog porekla i označava samostalni objekat koji svojim spoljašnjim izgledom ukazuje na privilegovan položaj vlasnika. A u odnosu na njihov sadašnji vlasnički status je različito stanje u kome se sada nalaze.

Neki od dvoraca opstalih na teritoriji severnog Banata na području opština Novi Bečej, Sečanj, Nova Crnja, Žitište i Zrenjanina su u relativno dobrom stanju jer imaju vlasnike i stanare, a pojedini su napušteni i propadaju jer niko o njima ne brine.

„Dvorci koji su napušteni su u lošem stanju, praktično ruine. Šta će biti sa njima to se još ne zna i sve zavisi od toga kada će se rešiti vlasnička pitanja, u postupku restitucije ili su predmet buduće prodaje, a veliko je i pitanju ima li zainteresovanih za njih, pošto je reč o ogromnim zdanjima kojima treba dati neku novu funkciju“, ukazuje Kojičić.

Banatska ravnica je bila plodno tlo za “nicanje” dvoraca, tako da su na mapi srednjeg Banata bili znatno brojniji. Kojičić se bavio popisivanjem i sudbinom zdanja koja su propala i porušena, a prema njegovim rečima bilo ih je bar isto toliko koliko ih je i opstalo, možda i više, ali se zna za one o čijem postojanju ima pisanih tragova i požutelih fotografija. 

Dvorci koji su opstali u srednjem Banatu su posle Drugog svetskog rata imali različite funkcije, od toga da su u njih bile smeštene škole, bolnice i razni domovi, a vremenom su te institucije preseljene u druge objekte ili više ne postoje, pa ti dvorci propadaju. Status spomenika kulture od velikog značaja imaju dvorac plemića Lasla Karačonjija od Beodre u Novom Miloševu, na području opštine Novi Bečej, i dvorac Danijel u Konaku u sečanjskoj opštini u kome je smeštena Osnovna škola “Vuk Karadžić”.

Veći broj dvoraca ima status kulturnog dobra, poput Sokolca u okolini Novog Bečeja, zdanja Rohonci na Bisernom ostrvu kod Novog Bečeja koji je u postupku restitucije i Kaštela u Ečki u kome se nalazi reprezentativni hotel, gde odsedaju lovci i elitni gosti, a “popunjava” se i kulturnim manifestacijama.

U Banatskom Dvoru preostalo zdanje je ostatak nekadašnjeg dvorca Roberta Regendorfa koji je kasnije bio vlasništvo grofa Andrije Čekonjića.  Veći deo dvorca je srušen 1918. godine, a do pre nekoliko godina u preostaloj zgradi se nalazila administracija poljoprivredne zadruge. Prema registru zaštićenih kulturnih spomenika kulture stavljena je prethodna zaštita, ali prema mišljenju stručnjaka ostaci dvorca Čekonjić nemaju elemenata da se proglase za kulturno dobro.

Trenutno su dva dvorca u postupku utvrđivanja za kulturno dobro, od kojih je najmlađi dvorac Nojhauzen u Srpskoj Crnji uz granicu sa Rumunijom, građen u vreme Drugog svetskog rata, u odličnom stanju jer se održava i koristi se kao motel sa restoranom. Dvorac Hertelendi-Bajić u Bočaru u je lošem stanju. U njemu se nekada nalazila škola, jedno vreme je u njemu bila diskoteka, ali sada već godinama zvrji prazan i propada, ali ukoliko se utvrdi kao kulturno dobro ima šanse za dalji život.

Za drugi dvorac u Bočaru Hertelendi-Bajer gde je u postupku prethodna zaštita, poznata je afera u vezi pronevere sredstava za njegovu obnovu, iako je obnova zdanja u stilu secesije počela kao jedna divna priča, da se pretvori u dom za decu sa posebnim potrebama, pa  treba sačekati kako će se i ta priča okončati.

„Jedan od najvećih dvoraca na ovom području, pa i u Vojvodini je dvorac Karačonji u Novom Miloševu, gde su postojala dva dvorca braće od kojih je jedan srušen. Za dvorac Lasla Karačonjija koji je opstao ima najviše nade da će se nešto desiti, jer u lokalnoj zajednici Novog Miloševa i samoupravi opštine Novi Bečej postoje ljudi koji se angažuju, imaju viziju i rade odlične stvari vodeći računa o kulturnom nasleđu u njihovoj sredini“, ukazuje Kojičić. 

Dvorac Karačonji već više godina nema nikakvu namenu i prazan je, a tu je nekada bila smeštena hemijska fabrika “Hinom”, kada su i nastala izvesna oštećenja.

„Radili smo pre nekoliko godina jedan ozbiljan geotehnički elaborat sa kompletnom analizom stanja dvorca sa svim mogućim statičkim proračunima, čak smo dali na analizu i poroznost cigle i sondažu temelja. Urađen je odličan projekat i jednog dana kada se steknu uslovi ima planova da se dvorac Karačonji revitalizuje i da pruži odgovarajuće turističke sadržaje. Verujem da će se to realizovati, imajući u vidu da su završeni i radovi na obnovi starog žitnog magacina koji se nalazi preko puta i bio je nekada u posedu Karačonjija. Dvorac Karačonji je zaista monumentalan i verujem da će imati srećnu budućnost. U ovom, ali i drugim slučajevima, sve zavisi od lokalne zajednice koja bi trebala da pokrene priču“, predočava Kojičić.

Tekst i foto: M. Mitrović