Dvorci Vojvodine: Nagriženi zubom vremena, promenama i proneverom
Čak tri vlastelinska dvorca u prvoj polovini 18. veka imalo je selo Bočar u današnjoj novobečejskoj opštini, od kojih su ostala zdanja Hertelendi-Bajić i Hertelendi-Bajer, sada u državnom vlasništvu.
I dok se ovi drže nagriženi zubom vremena, istorijskim promenama, pa i proneverama, treći dvorac ucrtan na mapi sela iz 1906. godine, bio je postavljen naspram prvog dvorca Hertelendi, ali je srušen najverovatnije još pre Prvog svetskog rata.
Kada je 1803. godine podžupan Torontalske županije Jozef Hertelendi Stariji, otkupio selo Bočar i uz to pripadajućih 500 jutara zemlje, ova grana familije Hertelendi je formirala vlastelinsko imanje.
Hertelendi je vrlo brzo izgradio sebi dvorac u stilu klasicizma, naselio nemačko stanovništvo i planski organizovao naselje, a nakon njegove smrti 1839. godine imanje je podeljeno između njegova tri sina.
Sinovi naslednici Ignjac koji je takođe bio podžupan i potom veliki župan, Karolj i Mikša su na nasleđenim posedima izgradili dvorce. Loza vlastelinske porodice Hertelendi sasušila se u Bočaru krajem 19. veka, nakon smrti Karoljevog sina velikog župana Jozefa Hertelendija Mlađeg (1833-1891).
Dvorca koji je Jozef Mlađi sedamdesetih godina 19. veka adaptirao, kupio je zamunski pivar i trgovac Todor Bajić, a pošto je bio zet kneza Miloša Obrenovića, oženjen njegovom najstarijom ćerkom Petrijom, zanimljivo je da mu je u tom pazaru tast novčano pomogao. Todorovi sinovi Miloš i Atanas dograđivali su dvorac, a najveći procvat Bočara je zabeležen u vreme kada su dvorac i imanje bili u posedu jednog od Atanasovih sinova barona Ivana Bajića (1863-1911).
Po završetku Prvog svetskog rata njegova ćerka se nesrećno udala, pa je imanje prokockano, a dvorac se našao u vlasništvu dr Aurela Pajža. Porodica Ognjanović, koja se u Banat doselila s juga Srbije 1921. godine bila je poslednji vlasnik, a upamćena je po osnivanju prve vojvođanske fabrike kačkavalja u Bočaru!
Dvorac Hertelendi-Bajić je monumentalna prizemna građevina izdužene pravougaoane osnove sa izraženom dvorišnim portikom, postavljena na regulacionu liniju Vojvođanske ulice. Ima četvorovodni krov koji je bio pokriven biber crepom, a ispod većeg dela dvorca nalazi se zasvođen podrum. Na uličnoj fasadi nema ulaza, već se u unutrašnjost pristupa kroz bočne ulaze i portik sa dvorišne strane.
Ulična fasada je komponovana simetrično u odnosu na centralno postavljenu osu, sa središnjim plitkim rizalitom na kome se nalaze pravougaoni prozorski otvori dekorisani špaletnama i arhivoltama sa malterskom plastikom u vidu sunčevih zraka. Između prozora su pilastri sa korintskim kapitelima. Dekoracija je svedenija kod otvora na bočnim delovima fasade koji su nadvišeni arhitravnim frontonima.
Viši stručni saradnik Zavoda za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin istoričar umetnosti Bojan Kojičić potseća da je imanje sa dvorcem bilo ograđeno punim zidom od koga je preostala jedino dekorativna kapija od kovanog gvožđa sa stupcima, na čijim su vrhovima skulpture dva lava – čuvara. Još jedna takva kapija se nalazila sa leve strane dvorca. U ograđenom imanju od oko sedam hektara, nalazilo se dva dvorca koji su bili okruženi parkom uređenim u engleskom stilu i ekonomskim objektima. Ispred dvorca, sa ulične strane, postojao je seoski trg, danas park, u koga se pravolinijski ulivao glavi put, te je tako dvorac bio uočljiv još na samom ulazu u selo.
Enterijer je bio bogato opremljen, ali je malo sačuvano od originalnog izgleda, sem stolarije koja je očuvana u celosti. Iz dvorišnog portika se ulazi u predvorje sa dekoracijom na zidu izvedenom u drvetu, rokajne stilizacije.
Danas je imanje Hertelendijevih preparcelisano i presečeno dvema ulicama. Jedan deo imanja je pretvoren u privatne parcele, a na delu imanja koje je u javnoj svojini, nalazi se fudbalsko igralište. Posle rata, u jedan deo dvorca bila je smeštena škola i fiskulturna sala, a u jednom periodu i seoska diskoteka. Dvorac se godinama u nazad ne koristi, zbog čega propada. Pokrenut je postupak utvrđivanja dvorca Hertelendi-Bajić za spomenik kulture!
Dvorac poseduje arhitektonsko-stilske i kulturno-istorijske vrednosti i predstavlja u izvornom obliku očuvan i skladan primerak rezidencijalnih građevina, klasicističkog stilskog pravca, izgrađenih u Vojvodini početkom 19. veka. U njemu su boravili značajni ljudi koji su obeležili regionalnu ali i nacionalnu istoriju.
Prvi vlasnik dvorca Hertelendi-Bajer bio je Mikša Hertelendi, a najverovatnije je podignut nakon smrti Jozefa Starijeg, kada su tri njegova sina između sebe podelila imanje. Istoričar umetnosti Bojan Kojičić napominje da se o prvobitnom izgledu građevine ne može ništa reći, jer ne postoje podaci o tome, izuzev geodetskih premera sela na kojima se vidi da je građevina imala osnovu u obliku ćiriličnog slova P, kao što ima i današnja zgrada. Dvorac sa imanjem je krajem 19. veka otkupio pivar Alajz Bajer i u prvoj deceniji 20. veka preoblikovao ga u stilu secesije.
U dvorcu Hertelendi-Bajer je do 2005. godine bila smeštena psihijatrijska bolnica, a od kad je ova ustanova ukinuta, zgrada je napuštena i prepuštena propadanju. Godine 2011. započinju radovi na rekonstrukciji i revitalizaciji dvorca za smeštaj ustanove za decu sa posebnim potrebama, međutim, opterećeni su aferom. Radovi su obustavljeni su zbog sumnje za proneveru sredstava za obnovu, za šta je postupak još u toku.
M. Mitrović