HROMOLITOGRAFIJA Izazovi konzervacije
Uistinu filmski povratak slike Vlaha Bukovca „Blagoveštenski sabor u Sremskim Karlovcima 1861.“ koja je naslikana 1901. godine povodom 40-godišnjice Sabora na osnovu litografije izvedene po fotografijama Stefana Vulpea, podsetila je javnost i na hromolitografiju sa istom predstavom crkveno-narodnog Sabora Srba kojim je predsedavao patrijarh Josif Rajačić.
Hromolitografija, koja se čuva u kolekciji Galerije Matice srpske, otkupljena je od Milana Tokina iz Novog Sada 1961. godine i trenutno je izložena na aktuelnoj postavci u Muzeju Vojvodine nakon konzervacije i restauracije. Bišebojni litografski otisak, hromolitografija, mnogo je poznatiji pod imenom oleografija i predstavlja vernu reprodukciju slikarskog dela, odštampanog u tehnici litografije u boji otisnute sa kamene krečnjačke ploče. Hromolitografija je usavršavana tokom prve polovine 19. veka u litografskim zavodima Minhena, Berlina i Beča a za ime tehnike, njen potpuni razvoj i primenu u umetničke svrhe zaslužan je alzašanin Gabriel Engelman.
Sam termin oleografija (latinski-oleom/ulje, grčki-grafo/piše) je popularniji od precizinijeg termina hromolitografija i osmišljen je u merkatilne svrhe kao efektan naziv za reprodukcije slikarskih dela. Isto tako, ovaj naziv upućuje na primenu uljanih štamparskih, „masnih“ boja u litografskoj tehnici. Reprodukcije poznatih umetničkih dela u tehnici oleografije bile su veoma popularne i imale su funkciju reprezentativnog zidnog ukrasa u stanu a nabavljale su se u specijalizovanim prodavnicama. Specifičnost ove tehnike je u konačnoj završnoj obradi i dodatnom štamparskom postupku i načinu opreme, kojima oleografije dobijaju varljivi izgled slikarskog originala.
Na našim prostorima imale su funkciju patriotskih ikona dostupnih svima bez obzira na status. Jedan od najpoznatijih izdavača oleografije za područje Kraljevine SHS, kasnije u Kraljevini Jugoslaviji, bio je Petar Nikolić iz Zagreba. On je vodio nakladu i trgovinu umjetnina u kojoj je nudio na prodaju veliki broj različitih štamparskih reprodukcija, među njima su bile i oleografske reprodukcije umetničkih slika. Na predlistu njegove publikacije, koja je bila zapravo cenovnik, stajalo je: “slike uljene (oleografije) navučene na platno bez stakla“. U njegovoj štampariji je 1901 – 1902. godine nastala i hromolitografija „Blagoveštenski sabor godine 1861“ Vlaha Bukovca kao i čuvene, nadaleko poznate predstave u istoj tehnici „Seoba Srba“ Paje Jovanovića ili „Hercegovački zbeg“ Uroša Predića.
Štampani bojeni sloj hromolitografije koji se nalazi u tankom tutkalnom nanosu veoma je osetljiv za čišćenje i nepostojan na dejstvo hemijskih rastvarača. Na osnovu višegodišnjeg iskustva rada na konzervaciji i restauraciji hromolitografija u ateljeu Galerije Matice srpske primenjuje se svojevrstan konzervatorski pristup. Pristup konzervaciji i restauraciji zapravo kombinuje iskustva i postupke iz dve različite oblasti: konzervacije umetničkih dela na papiru i restauracije slika na platnu. Na osnovu analize oštećenja, pre početka konzervacije utvrđuje se postupak u konsultaciji sa kustosom – istoričarem umetnosti. Standardni postupci za likovna dela u svim tehnikama, kao što je čišćenje bojenog sloja, primenjuju se i na oleografiju, ali sa specifičnostima koje proizilaze iz same tehnike štampe i vrste boja i podloge. Postojanje slepog rama, na koji je napeto platno, uvodi principe strukturalne konzervacije slika na platnu.
Promene karakteristične za papir, usled povećanja kiselosti, zahtevaju primenu metoda konzervacije i restauracije papira. Neutralizacija u rastvoru tzv. krečne vode, ojačavanje u rastvoru metilceluloze (specijalnog veziva za konzervaciju papira), podlepljivanje na novi sloj japanskog papira i novi sloj lanenog platna, u suštini ponavljaju postupke koji su primenjivani u prošlosti tokom izrade originalne hromolitografije. Osnovni zadatak konzervacije, osim da sačuva umetničko delo od daljeg propadanja, jeste i pokušaj povratka dela u prvobitno stanje. Rekonstrukcija nedostajućih delova dopunjuje se novim japanskim papirom koji se potom retušira akvarel bojama. Konačno, podlepljena hromolitogragija nateže se na novi slepi ram i uramljuje u originalni ukrasni ram. Važno je istaći kako hromolitografije imaju izuzetnu dokumentarno-istorijsku vrednost iako se ne radi o originalnim umetničkim delima. One nam govore o važnoj ulozi reprodukcije umetničkog dela u istoriji kao i o značaju političke poruke koja je uticala na nacionalnu svest posmatrača. Zato ih treba čuvati i izučavati.
Dr Danilo Vuksanović