DEVETA UMETNOST: „Božji ljudi Bore Stankovića” Borisa Stanića O večitim božjacima
Studentski kulturni centar Novi Sad među svojim brojnim aktivnostima posvećeno objavljuje i albume ovdašnjih savremenih strip stvaralaca prevashodno alternativnih poetika, u širokom rasponu od autorskog do andergraund stripa.
Upravo u tim relacijama (alternativno-autorski-andergraund) kreće se dosadašnje stvaralaštvo slikara i strip umetnika Borisa Stanića (1984, Pančevo). Njegov novi album „Božji ljudi Bore Stankovića” unekoliko se udaljava od ranijih radova utemeljenih na andergraund stripu ali i dalje egzistira na planu alternativnog stripovskog svetonazora. Kako sam naslov nagoveštava početna inspiracija za stripove je knjiga “Božji ljudi” Borislava Bore Stankovića (1876-1927), izuzetno značajnog srpskog realiste.
Knjiga kratkih priča “Božji ljudi” objavljena je 1902. godine, izazvavši oprečne kritike, od vrlo pozitivnih do krajnje negativnih; njena recepcija brzo je utihnula a u prvi plan pažnje publike i kritike ušla su druga Stankovićeva dela kakva su “Koštana” (1902), “Nečista krv” (1910) ili “Drame” i “Gazda Mladen” (1928). Ni posle Stankovićeve smrti pa sve do danas ova knjiga nije previše često analizirana od kritičara i teoretičara i ne svrstava se u vrhunce njegovog opusa. Zbirku “Božji ljudi” čini 21 kratka priča (kasnije joj je dodata i priča “Ludi Rista” nastala 1916. godine).
Priče u knjizi nisu poređane po redosledu nastanka već je autor njihovim rasporedom pokušao da čitaoce postepeno uvodi u specifični, zatvoreni svet “božjaka” (otpadnika, žickara, jadnika, mučenika, nevoljnika, prosjaka…) okupljenih oko seoskog groblja kao centralne tačke njihove egzistencije. Koliko god se ova zajednica činila labavom ona ima svoja pravila i zakonitosti koji se moraju poštovati, kao što se poštuje i “normalni svet” i njegove institucije (popovi, žandari…). Junaci (Menko, Taja, Naza, Ljuba, Stevan…) pojavljuju se, osim u priči koja opisuje njihovu sudbinu (događaje u prošlosti koji su uzrok sadašnjeg stanja odnosno tekuća dešavanja), i kao sporedne ličnosti u drugim pričama potvrđujući postojanje te neobične zajednice. Stanković neretko prekida priče bez razrešenja koje se, opet, usputno otkriva u nekoj drugoj priči posvećenoj drugoj ličnosti.
Slikanje naličja seoskog života udaljenog od bilo kakve romantične idile, opisivanje turskih zuluma, teških sudbina, ljudske zlobe i bede u maniru literarnog naturalizma, očito nije bilo po volji ondašnjih čitalaca i kritike ali mu se uverljivost i snaga nikako ne mogu osporiti jer se mogu osetiti i pun vek posle prvog objavljivanja. Stradalništvo zbog tuđe zlobe i nepravde, maloumnost, opsednutost idejama koje zdrave ljude gone u ludilo, zanosi koji izdižu ljudske duše iznad bede u kojoj su, nadanja i ljubav prepliću se u nerazmrsivo klupko sudbina opisanih škrto, bez patetike ali sa stalnim osećanjem protraćenosti življenja. Boris Stanić je inspirisan ovom intrigantnom knjigom nacrtao stripove po pričama “Biljarica”, “Paraputa”, “U sudu” (ne nalazi se u ovoj knjizi već u drugim izdanjima ali je po atmosferi bliska “Božjim ljudima”), “*” (u knjizi naslov “XXI”) “Menko”, “Č’a Mihailo”, “Ljuba i Naza”. Oslanjajući se na originalne tekstove priča Stanić svoj crtež izmešta iz realističkog registra i ulazi u veće ili manje stilizacije, karikaturalnost i redukovanje objekata i likova do nivoa apstrakcijskih kompozicija (osobito u impozantnoj završnoj tabli-slici stripa “*”). Kako izmeštenost iz realnosti ima različite puteve i stripovi su različito crtani, od bezmalo vilinske tananosti bezazlenog “Č’a Mihaila” do brutalne izobličenosti likova u “Menku”, uz široku paletu izobličenja, od “Biljarice” (jedinog kolornog stripa) do “U sudu”.
Posebno su upečatljivi prelazi iz realnog u groteskno (u pričima i u crtežu) u “Paraputi” i “Ljubi i Nazi”. Kako se (u “Paraputi”) Hadžikin život raspada i tone u mrak društvene kazne i izolovanosti tako se i crtež krivi i izobličava; na drugoj strani, dok Naza pokušava da ostvari svoju ljubav prema lenjom i bezobzirnom Ljubi, crtež je, kao i njen zanos, čist i gotovo realistički uverljiv a kada njeni napori propadnu linije se gube u gomilama bezobličnih tačaka koje se zgušnjavaju u mrak. Tako Stanić nenametljivo ali uvreljivo gradi atmosfere svojih stripova potcrtavajući univerzalnost Stankovićevih minijatura.
Rečju, album “Božji ljudi Bore Stankovića” vanredno je zanimljivo i uspelo delo koje spaja našu valjanu ali slabo znanu literarnu istoriju sa izuzetnim likovnim umećem umetnika koji je u punom zamahu inspiracije i stvaralačkih snaga, što ove stripove preporučuje punoj čitalačkoj pažnji i uvažavanju.
Ilija Bakić
