ZDANJE SOMBORSKOG VELIKANA DR JOVANA LALOŠEVIĆA Znamenita kuća na lakat
SOMBOR: Mada se već nekoliko godina nalazi pod najezdom takozvanog investitorskog kapitala, strogi centar Sombora kao retko koji grad u Srbiji ima sačuvano svoje arhitektonsko varoško srce, u kome se pored zdanja koje su podigli pre svega bogati Somborci nalaze i kuće u kojima su stolovali velikani srpske ali i bunjevačke, mađarske, nemačke...politike nauke i umetnosti.
Jedna od takvih je zdanje na uglu današnje Dositijeve i Ulice Laze Kostića, kuća dr Jovana Laloševića, potomka srpske porodice koja je, na ove prostore došla sa prostora Stare Srbije i Kosova još u vreme Velike seobe Srba pod patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem.
Porodično predanje kaže da je rodonačelnik somborskih Laloševića bio Stanoje barjaktar, lični patrijarhov stražar kojeg popis graničara tada tek vojničkog šanca Sombora iz 1720. godine beleži kao zastavnika u Drugom konjičkom odredu i navodi da je posedovao 36 požunskih jutara oranice, sedam kosa livade i četiri motike vinograda.
Mada ih je, zahvaljujući srpskom usudu večitih seoba bivalo i kao generala u carskoj Rusiji, množili su se i napredovali Laloševići na novom ognjištu pa su kao rodonačelnici sticanja statusa slobodne kraljevske varoši somborske „dobacili“ i do časti naslednih senatora, ali je možda i najpoznatiji, a srpskoj nacionalnoj istoriji i najzanimljiviji, dr Joca Lalošević, rođen 1870. godine.
Bio je prvi predsednik Narodne uprave Vojvodine nakon prisajedinjenja matici Srbiji 1918. godine, tela koje bi se moglo smatrati i prvom vladom severne srpske pokrajine. Upravo u ovoj kući, potonjeg poslanika u Narodnoj skupštini Kraljevine SHS, političara liberalnih shvatanja i delanja ( kojeg neki vide i kao oca vojvođanskog autonomaštva, autora „Somborske deklaracije“ kao prethodnika one znatno čuvenije „Novosadske deklaracije“) početkom novembra 1918. godine je održan skup na kome je doneta odluka da u Somboru bude osnovano Mesno narodno veće Srba i Bunjevaca, koje će preuzeti upravu nad gradom nakon ulaska srpske vojske 13. novembra 1918. godine. Otud ne čudi što od 1948. kuća Laloševića ima status zaštićenog spomenika kulture, a od 1991. godine i status kulturnog dobra od velikog značaja, na kojoj je tek krajem 2018. godine postavljena i spomen- ploča posvećena njegovom znamenitom vlasniku.
Florijan u muzeju
Kuću Laloševića, porodice čije je to bilo vlasništvo sedam decenija, odlikovala je i statua Svetog Florijana, rimokatoličkog sveca, zaštitnika-pokrovitelja vatrogasaca. Ova drvena statua koja prikazuje patrona vatrogasnih službi kako gasi kuće zahvaćene plamenom, početkom 20. veka je uklonjena iz polukružne fasadne niše sa strane koja gleda na Dositijevu ulicu i od tada se čuva u Gradskom muzeju.
Kao i prilikom nastanka, u prizemlju kuće su lokali, a danas se na spratu zdanja nalazi Škola za osnovno obrazovanje odraslih. Kuća, koju je prvobitno na mestu nekadašnjeg pašinog konaka podigla porodica Pajdelhauzer stilski pripada baroku, ali je njena fasada tokom dva veka više puta menjana, pa je tako njena fasada krajem 19. veka dobila odlike bidermajerskog neoklasicizma, koja je dvadesetak godina kasnije prepravljena u duhu eklekticizma. Kao fasada, menjali su se i vlasnici ovog zdanja, pa ga je 1861. godine od Pajdelhauzera otkupio varoški senator Mor Tarcai, od čijeg sina Ištvana, inače apotekara, kuću „na lakat“ kupuje 1911. njegov kolega farmaceut Stevan Mihajlović, koji je i pored prodaje kuće Laloševićima 1916. u prizemlju zadržao svoju apoteku sve do 1927. godine.
Danas, prizemlje kuće sa lokalima okrenutim ka Dositejevoj ulici služi pre svega gladnim Somborcima, među kojima dominiraju učenici Gimnazije „Veljko Petrović“, pošto se u njima nalaze isključivo minijaturni objekti brze hrane, što je donekle i ironija sudbine, pošto je upravo Veljko Petrović, jedan od najvećih srpskih pripovedača i nacionalnih radnika, bio često kritičan prema liberalizmu i, po njemu, nedovoljno revolucionarnom žaru nacionalne svesti, kako ih je u svojim političkim traktatima javno nazivao, „debelih Laloša“.
M. Miljenović