„DNEVNIK" U KUĆI U KOJOJ JE LAZA KOSTIĆ NAPISAO „SANTA MARIJA DELA SALUTE" i proveo svoje poslednje godine života
SOMBOR: Bezbroj je, po istoriju Srba ali i svih Južnih Slovena pa i Mađara, važnih i svetski uglednih rođenih i „naturalizovanih“ Somboraca koji su dobar deo života proveli u manje ili više impresivnim ovdašnjim zdanjima, skrivenim u sencu gorostasnih bođoša.
Svojevremeno je i jednom Pavlu Vasiću teško bilo da u „Umetničkoj monografiji Sombora“ pobroji sve kuće ovog grada značajne zbog njihovih stanara, ipak, za svakog Somborca ali i posetioca ovog grada nezaobilazna je kuća Palanačkih, zdanje u kome je svoje konačno smirenje pronašao, inače rođenjem Koviljčanin, lirski gorostas čije delo nadilazi i nacionalne granice, Lazar - Laza Kostić.
Mada već u mladim godinama rodoljubiva ikona vascelog srpstva, Laza Kostić je za Somborce ipak i pre svega bio njihov domazet, budući da je nakon smrti svoje večite muze lepe Lenke Dunđerske, uplovio u bračnu luku sa Julijanom, ćerkom patricijskih i prebogatih somborskih Palanačkih. Upravo u kući ove porodice na Glavnom sokaku slavni Kostić je ispojao svoju najlepšu liriku, pesmu „Santa Marija dela salute“, stojeći za šrajbštihom koji se danas, uz ostatak nameštaja Palanačkih, nalazi u Gradskom muzeju. Gorelo je svetlo u kući Palanačkih do duboko u noć, pa su Somborci bili znatiželjni šta to Laza novo stvara, ali su mu se preko dana malo i podsmevali jer je „ludi zet Palanačkovih“ uobičajio da se bavi i „telovežbom“ radeći zgibove okačen na grane bođoša.
Kako bilo, tek zdanje Palanačkih je pre svega zbog Laze Kostića postalo poznato, a i danas ispred njega, na varoškoj klupi, tik ispod balkona Julijanine kuće sedi bronzani spomenički Laza i u ruci drži knjigu sa stranicama otvorenim baš na slovima pesme posvećene lepoj ćerki Dunđerskih. Zbog toga, gotovo da nema turiste i ovdašnjeg čoveka koji nema fotografiju ili selfi u divanu sa bronzanim Lazom.
Zidanje ovog zdanja je zapravo počelo 1872. godine, kao dom Stevana Popića, ovdašnjeg bogatog trgovca, a dovršeno je do maja naredne godine. Stevan Popić je inače bio praunuk imućnog somborskog zemljoposednika i nekadašnjeg graničara Ignjata Popića, unuk Pavla i sin Simeona Popića, a njegova kuća je podignuta na mestu dve nekadašnje kuće, od kojih je prva pripadala porodici sveštenika somborske Svetođurđevske crkve i preparandijskog katihete, kasnije budimskog i bačkog vladike Pavla Platona Atanackovića, a druga Jeftimiju Mihajloviću. Tu se, kako je zapisao Nika Maksimović, ranije nalazila gostiona dobrodušnog Time Pušibrka, čestitog oca vrsnog gimnazijskog upravitelja Vase Pušibrka, dugogodišnjeg upravitelja Srpske gimnazije u Novom Sadu.
Posle smrti Stevana Popića 1882. koji se nije ženio i nije imao dece, njegovu kuću i velike zemljišne posede od preko 200 jutara nasledile su mlađa sestra Marija, udova somborskog arhivara Dimitrija Palanačkog, i njena kćer jedinica Julijana Julča Palanački, sestričina Stevana Popića.
Nove vlasnice su 1888. prema nacrtu arhitekte Antona Vaškaša u znatnoj meri promenile fasadu Popićevog zdanja, koja je prepravljena u stilu neorenesanse. U prizemlju zgrade nalazila su se četiri polukružna izloga i polukružna kapija, a na spratu pet prozora sa trougaonim timpanonima iznad kojih je bio friz sa girlandama. Na sredini zgrade nalazio se balkon koji su držale četiri konzole od livenog gvožđa, a na krovu su bile četiri okrugle baye dok su svodovi u hodniku zgrade rađeni u obliku krsta. Bivajući u nesporazumima sa taštom, Laza Kostić je u jednom momentu, nakon svadbe, jednostavno pobegao u manastir Krušedol, da bi se iz njega vratio i postao prava domaćinska glava tek po smrti Julčine majke, Marije.
U relativno harmoničnom i mirnom životu, lišenom oskudice, proživeće Laza Kostić, eruptivno stvarajući, u ovoj kući sve do novembra 1910. godine, kada je otišao na lečenje u Beč gde je i umro 9. decembra iste godine, dok se, po njegovim rečima, „dobra duša“ Julijana, prestavila u Gospodu godinu ranije. Kuća Palanačkih je prema zaveštanju, nakon njihove smrti, baš kao i veći deo imovine, pripala somborskoj Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini i zadužbini Julijane Palanački. Posleratne vlasti su zdanje u kome je živeo Laza Kostić nacionalizovale, zanemarujući plemenito zaveštanje velike somborske dobrotvorke, a na kuću je postavljena skromna spomen-ploča koja i danas stoji na pročelju zdanja u kome je živeo i stvarao „srpski slavuj“, Lazar-Laza Kostić.
M. Miljenović
