Rađanje modernog srpskog slikarstva: Kad je Hristofor sreo Leonarda

“Leonardova smrt je izazvala neopisivu bol kod svih onih što su ga poznavali, jer nikada ne bi takve ličnosti koja je u toj meri uzdigla slikarstvo. On je razgaljivao svaku tužnu dušu. Stoga Leonardovo rođenje predstavljaše za Firencu najveći dar, a njegova smrt više nego beskrajni gubitak”, napisao je već sredinom tog XVI veka italijanski slikar Đorđo Vazari u svom čuvenom delu knjige “Životi slavnih italijanskih arhitekti, slikara i vajara”.

Leonardo je smatrao da je umetnikov zadatak da istražuje vidljivi svet, a crtanje i slikanje za njega je sredstvo spoznaje i osvajanja suštine posmatranog. Pri tome, način na koji se kod njega prožimaju i dopunjuju umetnost i nauka briše granice između različitih žanrova: portreta, monumentalnih kompozicija, oltarskih slika…  otvarajući tako mogućnost za brojne umetničke eksperimente. Iako svoje misli za života nikada nije publikovao, testamentom će, ozvaničenim svega nekoliko dan pred smrt, zaveštati učeniku Frančesku Melziju stotine stranica beleški od kojih će kasnije nastati poznati Trattato della pittura, to jest - Traktat o slikarstvu.

U ovim beleškama Leonardo će, između ostalog, izneti razloge zbog kojih je slikanje za njega umna delatnost, pa čak i nauka, a ne puki zanat.

“Muziku bi trebalo zvati mlađom sestrom slikarstva”, tvrdio je. Pored filozofskih razmišljanja, te studija anatomije i mehanike, on tu iznosi i zapažanja i rešenja koja se odnose na umetnost, pa se tako, na primer, opisuje inovativna receptura za pigmente za freske i uljane slike, zahvaljujući kojima se postiže lakoća završnih slojeva, karakterističnih za sfumato, upotrebu svetlosti i senki, najpoznatiji elemenat Leonardove tehnike slikanja, kojom je likovima davao veliku snagu i reljefnost.

Zvanično, Traktat je prvi put kao celina štampan 1651. u Parizu, a nepun vek kasnije obreo se i na ovim prostorima! U jednom rukopisu Hristofora Žefarovića, koji će, oslikavajući manastirsku crkvu u Bođanima izgraditi slikarski most od srednjovekovnog istočnohrišćanskog ka savremenom zapadnoevropskom likovnom izrazu, otkriven je i prepis Leonardovih beležaka preveden na novogrčki. Činjenica da ovaj spis, koji se čuva u Nacionalnoj biblioteci u Bukureštu, nije još dovoljno istražen ostavlja prostor za spekulacije o tome kako je Traktat uopšte došao do čuvenog srpskog zografa, bakroresca, slikara i kaligrafa.

U obimnoj studiji “Srpsko zidno slikarstvo XVIII veka” Leposava Šelmić (1944 – 2002), dugogodišnja upravnica Galerije Matice srpske, navodi da je "krivac" izvesni Panajotis Doksaras, ne naročito uspešan slikar koji je između 1699. i 1727. radio na jonskim ostrvima Zakintosu, Levkasu i Krfu. Ljiljana Stošić, autorka reprezentativne monografije o manastiru Bođani, ostavlja, pak, prostor da je Žefarović možda i sam prevodio Leonarda. Kako god, obe istoričarke umetnosti su saglasne da je autor bođanskog živopisa bez svake sumnje izgradio svoj slikarski pristup u dodiru sa teoretskim postavkama genija iz Firence. 

Štaviše, izgleda da se dobar deo Žefarovićevih zidnih slika ne može do kraja razumeti bez poređenja sa odgovarajućim Leonardovim praktičnim savetima za slikare, ističe tako Ljiljana Stošić, i kao primer navodi mediteransko rastinje u bođanskom ciklusu Stvaranje sveta, koje kao da je slikano po direktnim Leonardovim uputstvima - da drveće uvek treba da je pola osvetljeno, a pola u senci. Traktat o slikarstvu mu je očigledno značajno pomogao i u živopisanju scena parabola (Udovičina lepta, Carinik i farisej, Bludni sin i druge).

Osim što je, i to čitavim svojim delom, bio tipičan primer svestrane slikarske aktivnosti o kojoj je pisao Leonardo da Vinči ističući kako slikar mora biti sposoban da predstavi što više različitih pojava koje ga okružuju, Hristofor Žefarović se posebno trudio da primeni principe kontrastnih prikazivanja, lepog i ružnog, tužnog i radosnog, naporedo, ističući osobine naslikanih likova, ukazuje nam slikar Danilo Vuksanović, koji se u svom poslednjem autorskom ciklusu upravo bavi Žefarovićevim motivima. Takođe, i to na koji način treba slikati pridržavanje haljina, različit stav ženskih i muških figura, kako izbeći ponavljanja istih pokreta na jednoj sceni, povlačenje za kosu ili cepanja odela samom sebi... sve je to pronašao Žefarović među Leonardovim poukama.

U Traktatu tako, između ostalog, stoji i kako treba prikazivati osobu obuzetu gnevom: „Figuru obuzetu gnevom treba prikazivati kako drži nekog za kosu i uvrće mu glavu prema zemlji, jednim kolenom na grudima i desnom rukom stisnutom i podignutom uvis; neka mu kosa bude razbarušena, obrve spuštene i namrštene, zubi stisnuti, krajevi usta povijeni, a vrat, nadut i istegnut, dok se naginje preko suparnika, neka mu bude sav izboran“. Groteskni i naglašeno karikaturalni izgled grešnika upravo na taj način na Žefarovićevim zidnim kompozicijama pojačavaju utisak smirenosti lepote i plemenitosti pravednika pored kojih se nalaze.

U svakom slučaju, iako su u Bođanima scene uobličene po pravilima stare zografije, prisutan je i uticaj ruskog baroknog zamaha, ali i zapadnoevropske umetnosti manirizma i baroka. Sve to zajedno sa Leonardovim uputstvima, Žefarović je uspeo da asimiluje u likovni amalgam koji, uokviren bazičnim uzorom vizantijskih karakteristika, smelo preobraćuje stare i krute formule u savremenu sliku moderne barokne dinamike. Krajnji rezultat su bile kompozicije za koje pravoslavna umetnost ranije nije znala. Bio je to prvi značajniji korak srpskog slikarstva ka savremenom umetničkom shvatanju.

Najneobičnije za dotadašnje i najdragocenije za potonje usmerenje srpske umetnosti jeste pokušaj da se razumom shvate teološke istine i da se prenesu poruke putem njihove likovne interpretacije, reči su Leposave Šelmić, dok je akademik Dejan Medaković svoje slovo o Žefaroviću zaključio ocenom da je “u živopisu manastirske crkve u Bođanima zabeleženo rođenje jedne slikarske epohe”.

Slična metodologija psihološkog prikazivanja vidljiva je i na licima ženskih grešnica koje su prikazane u zavodljivim dekolteima i sa koketnim frizurama na glavama dok su licemeri predstavljeni u građanskim odelima. Tirane, pak, i neprijatelje hrišćanstva Žefarović, slika u turskim kostimima sa deformisanim gestikulacijama u ekspresivnim obličjima, dodaje Vuksanović.

Prema njegovim rečima, Žefarović nije uspeo da se odupre jednom od najvećih nedostataka slikara, na koji je Leonardo ukazivao: ponavljanju crta lica koja liče na samog slikara, autoportretu. Mnogi likovi bođanskog živopisa stoga imaju podignutu crnu obrvu i prepoznatljiv karakter slikara cincarskog porekla rođenog u Dorjanu u današnjoj Makedoniji. Zapravo, danas možemo samo pretpostaviti koliko je Leonardov Traktat o slikarstvu za nadarenog slikara bođanskog živopisa bio „renesansni kompas“ koji je ga je odveo do trona jednog od najznačajnijih slikara naše istorije.

M. Stajić