Dvorci Vojvodine: U Novom Miloševu propada monumentalno zdanje Lasla Karačonjija

Bitisanje porodice Karačonji u negdašnjoj Beodri datira s kraja 18. veka, kada je ovo vlastelinstvo na javnoj licitaciji 1781. godine u Beču za 103.000 forinti kupio Bogdan Karačonji, tada stanovnik Arada. Familija Karačonji, jermenskog porekla, ranije je živela u Transilvaniji gde je od carice Marije Terezije stkla plemićku titulu i grb, a kada je Bogdan kupio posed porodica je preuezala i plemićki nadimak “od Beodre”.

Karačonjijevi su se nakon Bogdana razišli na dve grane, stekavši nove posede u Torontalskoj i Timiškoj županiji, bogatili se, a u Beodri odraz njihovog uspona bili su i grandiozni dvorci, koje su podigli Lajoš i Laslo Karačonji. Vrhunac je dosegnut kada je Gvido Karačonji (1817-1885) od Bečkog dvora dobio titulu grofa i velelepnu palatu podigao u Budimu.

Viši stručni saradnik u Zavodu za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin istoričar umetnosti Bojan Kojičić objašnjava da je od dva dvorca sačuvan stariji, period od 1840-1846, u stilu poznog klasicizma, po projektu do skoro nepoznatog autora arhitekte Jožefa Pana iz Budimpešte. Angažovao ga je plemić, tadašnji podžupan Torontalske županije Laslo Karačonji, a nešto kasnije je građen i drugi dvorac kojeg više nema, koji je podigao njegov rođak Lajoš Karačonji najverovatnije angažujući istog arhitektu, ali taj dvorac je između dva svetska rata porušen.

- Jedinstvena je pojava u istoriji arhitekture da u jednom malom mestu, u neposrednom susedstvu, gotovo istovremeno, nastanu dva monumentalna dvorca. Očigledno je da su dva bogata rođaka bila u bliskoj vezi, te su svoje reprezentativne domove podigli tako što su imitirali jedan drugog, a postoji mogućnost da je između njih postojao rivalitet – smatra Kojičić.

Kojičić objašnjava da je mađarska reč za dorac (kastély) latinskog porekla i označava samostalni stambeni objekat, koji svojim spoljašnim izledom, zahtevnijim formama, ukazuje na privilegovan društveni položaj vlasnika. Dvorac u Novom Miloševu spada u tip poljskog, ruralnog dvorca koji je izgrađen van urbanih gradskih naselja, a po pravilu je bio okružen ekonomskim zgradama, čija je uloga bila obezbeđivanje funkcionisanja imanja tokom cele godine. U pogledu funkcija ovaj dvorac je bio objekat za stanovanje, ali i centar upravljanja imanjem.

U neposrednoj okolini dvorca, sa južne strane, nalazio se komleks ekonomskih zgrada, od kojih je ostala jedino zgrada konjušnjice, dok se preko puta dvorca nalazi “poljoprivredni grad”, koga čine dvospratni žitni magacin, iza njega je kotarka i druge zgrade. Obe građevine spadaju u najstarije na posedu Lasla Karačonjija i podignute su od čvrste građe, sa klasicističkom obradom ulaznih tremova i uličnih fasada. Dvorac posebnim čini arhitektonska ornamentika na glavnoj fasadi, koju karakteriše izražen plasticitet i naturalizam. Uz druge osobenosti na dvorcu Lasla Karačonjija se vidi s jedne strane želja naručioca da njegova rezidencija bude u duhu pročišćenog klasicizma sa dominantnim portikom, a s druge strane težnja mladog arhitekte za novim trendovima u arhitekturi.

Prilikom čišćenja tavana pronađeni su mnogobrojni razbijeni delovi nekad raskošne bele kaljeve peći kružnog oblika sa baroknom dekoracijom. Odaje dvorca su se grejale kaljevim pećima, ali i gvozdenim furunama, što potvrđuje stara fotografija muškog salona. Zahvaljujući sačuvanim fotografijama enterijera, može se bar u jednom segmentu rekonstruisati izgled i namena pojedinih prostorija dvorca, što prema mišljenju stručnjaka donekle može približiti sliku života u dvorcu u drugoj polovini 19. veka. Pretpostavka je da su se u prizemlju, pored uslužnog dela koje je koristila posluga, tu nalazili saloni sa raznim sadržajima i funkcijom polujavnog karaktera. Tri sačuvane fotografije nastale na razmeđi vekova svedoče da se tu nalazila gospodska soba, odnosno muški salon, a da je identičan prostoriji koja se nalazila u zadnjem traktu pored stepeništa. Soba je bila opremljena tapiserijama i tepisima balkanskih motiva, dok je jedan ceo zid prekriven haotično pokačenim sportskim trofejnim predmetima – mačevima, puškama, pištoljima i teniskim reketima. Trpezarija, prostorija sa svodom u obliku češke kape, vrlo verovatno je prostorija koja se nalazi u delu prema prednjoj fasadi u koju se ulazilo iz vestibila, dok je salon bila prostorija koja se otvarala na desno od nje, koja je takođe imala svod u obliku češke kape. 

Dvorac je bio okružen prostranim ukrasnim vrtom. Ispred zdanja se nalazio parterno uređen vrt, dok je iza bio veći deo parka uređen u pejzažnom stilu.

Milorad Mitrović