DVORCI VOJVODINE Luksuzno građeni pa rušeni zbog materijala

Iz te zaostavštine dvorci su najmarkantnije svedočanstvo, imaju status kulturnog dobra, a oni koji su porušeni ostali su samo u pričama i na starim fotografijama.

Dvorci koji su porušeni, ništa manje nisu bili vredni od sačuvanih, koji su iako uživaju neki vid zaštite kao spomenici kulture, više postali teret društvu, nego što od njih u ovakvom stanju ima koristi. 

- Za rušenje nekadašnjih velelepnih dvoraca kakvi su bili porodice Kiš u Elemiru, Čekonjića na srpsko-rumunskoj granici kod Žombolja i drugih, ne možemo baš kriviti samo komuniste i njihovu vlast posle Drugog svetskog rata. Na području srednjeg Banata mnogi dvorci su porušeni između dva svetska rata, a motivi su bili različiti. Neki su kupovani pa nažalost razgrađivani zbog prodaje građevinskog materijala. Međutim, nekada se zapitam, kakvi bi oni bili danas da su i sačuvani i postoje. Možda bi bili u ruševnom stanju, kao i ovi sačuvani, samo bi imali još veći teret. Mnogo više dvoraca ima na rumunskoj strani, mnogo velelepnijih i arhitektonski raskošnijih, tako da problema u istom banatskom miljeu ima i s druge strane granice – kaže Kojičić.

Banat sa obe strane srpsko-rumunske granice je nekada bio isti geografski, kulturološki i u drugim osobenostima neomeđen. U Rumuniji su ipak više učinili i restaurirali dosta dvoraca, dok je na našoj strani izgleda bilo lakše dvorce porušiti nego ih sačuvati i održavati, a onima koji su se našli na samoj granici, nije bilo spasa. Tako je dvorac Čito grofa Andrije Čekonjića, jedan od najmonumentalnijih u ovom delu Banata, srušen do temelja i od njega skoro ništa nije ostalo.  

U Novom Miloševu, gde su velelepne plemićke dvorce imali dva brata Lajoš i Laslo Karačonji, neslavnu sudbinu doživelo je zdanje Lajoša Karačonjija od Beodre građeno polovinom 19.veka.

Vreme gradnje nije tačno utvrđeno, ali se zna da je plemić Lajoš Karačonji od Beodre ( kako se tada zvao deo sadašnjeg Novog Miloševa), po projektu arhitekte Jožefa Pana otmeni dvorac sagradio u stilu klasicizma. Nalazio se u Beodri na mestu sadašnjih ulica Jovana Popovića i Štrosmajerove. Od nekadašnje raskoši dvorca ukrašene najmodernije za to doba, ostala je jedino statua lava. Ispred trema dvorca sa obe strane stepeništa u mermeru bile su figure lavova sa krunama. Dvorac je srušen 1932. godine, a sačuvana je jedna figura krunisanog lava, koja sada ukrašava ulaz u muzej “Kotarka”.

Veći deo Lajošovog imanja naslednik Eugen Jene Karačonji isparcelisao je i prodao u periodu nod 1905. do 1911. godine, dok je manji deo imanja sa dvorcem 1903. godine kupio Franja Merlak, poslednji vlasnik koji je i doprineo da se zdanje razgradi. Kada je 1932. godine pokrenuta parnica pred Međunarodnim sudom u Hagu za povraćaj imovine bivšim veleposednicima, između ostalog i porodici Karačonji, Merlak je odlučio da dvorac poruši i proda materijal, a pored već pomenutog lava o nekadašnjem dvorcu još svedoče delovi ograde i stubova, takođe i nekoliko požutelih fotografija.

U Elemiru u stilu klasicizma dvorac plemićke porodice Kiš građen je 1795. godine, a porušen 1936. Na bitisanje porodice Kiš, dragoceno je svedočanstvo u štivu “Vlastelinstvo Elemir” iz pera Borisa Pavlova (1923-2002) objavljenom 2003. godine u Zrenjaninu, koje potseća na vreme kada je jermenski trgovac Isak Kiš 1781. godine kupio 16.000 jutara zemlje u jugozapadnom delu elemirskog atara. Pre toga bogati trgovac je kupio imanje Itebej, pa je zajedno sa Elemirom imao 40.000 jutara zemlje, isplativši blagajni bečkog dvora 643.750 forinti. Kada su ga visoki činovnici na bečkom dvoru pitali koliko ima grla rogate stoke na imanju, Kiš je odgovorio, da im ne može tačno reći, nego da zna “da stoku čuva blizu 11.000 pasa”! Velelepni dvorac je podigao sa sinom Agoštonom, a dvorac je bio središte mnogih kulturnih i političkih zbivanja u ondašnjoj Torontalskoj županiji. Erne Kiš, sin Agoštona Kiša i Ane Bogdanović, je rođen 14. juna 1799. godine u Temišvaru, pokazao sa kao uspešan vojskovođa i nepokolebljivi revolucionar, jer je 1848. bio među vođama revolucije u Mađarskoj, a nakon njenog gušenja pogubljen je sa još nekolicinom revolucionara u Aradu 5. oktobra 1849. 

Dvorac porodice Kiš je zauzimao centralno mesto u Donjem Elemiru, na kome se danas nalazi naselje pod imenom Kaštel. Nakon smrti Ernea Kiša dvorac i imanje su prešli u ruke njegovih ćerki Auguste Bobor i Rozalije Danijel i uspešno se razvijao do njihove smrti početkom 20. veka, da bi neslavno završio rušenjem.

Plemićke porodice u ovom delu Banata održavale su kumovske i prijateljske veze. Tako je već pominjani Lajoš Karačonji od Beodre bio venčani kum Augustini, ćerki Ernea Kiša, a porodica Kiš je bila u srodstvu sa porodicom Damaskin, a negovala je i veliko prijateljstvo sa porodicom Lazar iz Erčke. U Elemiru je postojao i dvorac baronske porodice Boborm koji je građen u stilu klasicizma u prvoj polovini 19.veka, ali je porušen 1970.

U Novom Bečeju je početkom 20. veka u stilu secesije dvorac sagradio Elemer Šojmoš, potomak plemićke porodice Hayimihaljo-Šišanji, ali je porušen početkom 80-tih godina prošlog veka. Na tom mestu u Novom bečeju se sada nalazi Dom zdravlja. Na podurčju novobečejske opštine, u kojoj je opstalo pet dvoraca sa neizvesnom sudbinom. U mestu Bočar opstala su dva zdanja Hertelendi-Bajić i Hertelendi-Bajer, a za treći dvorac koji je bio u vlasništvu Karolja Hertelendija, jednog od izdanaka plemićke porodice Hertelendi, nema sačuvanih podataka, pa je prava enigma za stručnjake koji se bave ovim segmentom graditeljskog nasleđa vlastelinskih porodica. Izgrađen je u stilu klasicizma najverovatnije početkom 19.veka, u arhivima nema verodostojnih podataka, skica, ni fotografija, ali da je postojao svedočanstvo postoji na mapi Bočara iz 1906. godine, sa koje je nestao.

Na području srednjeg Banata mnogi vlastelinski dvorci zbrisani su sa lica zemlje usled različitih društvenih i ekonomsko-političkih okolnosti. Najviše ih je porušeno, ili bolje reči razgrađeno u periodu između dva svetska rata i nakon 1945. godine. Raskošno građeni, imali su u sebi dosta cigala i ostalog građevinskog materijala kojeg je falilo u posleratnim godinama.

Za dvorac Karakaš zna se da je postojao kod Konaka, da je građen u drugoj polovini 19.veka u stilu klasicizma. Zavodu za zaštitu spomenika kulture u Zrenjaninu nepoznato je ko je bio prvi vlasnik, raspolažu sa fotografijama, a zna se da je zdanje porušeno nakon Drugog svetskog rata.

U banatskom miljeu u stilu romantizma dvorac Čito izgradio je 1869. godine grof Andrija Čekonjić. Dvorac se nalazio skoro na samoj srpsko-rumunskoj granici kod Žombolja, pa je 1937. godine porušen. U Banatskom Dvoru su sačuvani ostaci ostaci dvorca Rogendorf-Čekonjić. Prvobitni dvorac sagradio je Robert Rogendrof 1837.godine, ali je kasnije dospeo u posed grofa Andrije Čekonjića, pa je renoviran i proširivan. U periodu između dva svetska rata najveći deo dvorca je srušen, posebno deo koji je prvobitno sagrađen Rogendorfa. Polovinom prošlog veka ostatak dvorca je postao sedište poljoprivredne zadruge, trenutno nema namenu, ali „uživa“ status prethodne zaštite.

M. Mitrović

Foto: www.zrenjaninheritage.com