Priče iz Muzeja Vojvodine– pribor za pušenje

. Pušenje je oslikavalo ličnost osobe, odavalo političke stavove (liberalizam i revolucionizam), bilo je oličenje zrelosti, vrednosti, muževnosti i ženstvenosti, a Evropljani su mu u 17. i 18. veku pripisivali i lekovito svojstvo. Do kraja 19. veka žene u Evropi koje su pušile u javnosti su smatrane za prostitutke, ekscentrične i lakog morala, dok je početkom 20. veka posebno 1920-ih godina, pušenje uz nošenje pantalona postalo znak emancipovanja žena.

- Duvan, pribor za pušenje i kulturni uticaji u vezi s njima na teritoriju Vojvodine od 18. veka stizali su sa zapada i istoka, preko Balkana, a smatra se da su duvan u krajeve severno od Save doneli Italijani - objašnjava viši kustos – etnolog Tatjana Bugarski iz Muzeja Vojvodine u Novom Sadu. - U 18. veku, lule su zajedno sa duvanom spadale u tzv. „tursku“ robu koju su na prostor Habsburške monarhije ponekad u velikim količinama uvozili balkanski trgovci, turski podanici, koji su uglavnom bili Cincari, Grci, Muslimani, Srbi, Jermeni i Jevreji, a na teritoriji monarhije tom robom su dalje trgovali pretežno Srbi i Cincari.

Prema podacima iz 1788. godine u okolini Novog Sada duvan nije gajen, jer je bilo manje isplativo od sejanja žitarica iako je Namesničko veće iz Budima nudilo pomoć u vidu kvalitetnog semena. Ipak, zabeleženo je da se duvan u Novom Sadu prerađivao 1770. godine kada je italijanska porodica Soprano imala mlin za njegovu preradu radi pravljenja burmuta (finog aromatskog praha od duvanskog lišća koji se šmrče).

- Pušenje lule bio je najrasprostranjeniji način konzumiranja duvana na ovim prostorima sve dok cigarete nisu postale popularne. Korišćene su lule različitih oblika, veličina, materijala, a ukrašavane su različitim tehnikama - objašnjava Tatjana Bugarski. – Kamiši (dug deo od lule do usnika) su izrađivani najčešće od drveta: oraha, višnje, klokočike, jasmina, od roga ili od kombinacije tih materijala. Usnik, odnosno deo koji dolazi u usta, izrađivao se od drveta, roga ili kosti, a ukoliko je lula skupocena, od ćilibara koji je aromatičan te je doprinosio ukusu i smatran je lekovitim. Uz lule turskog, orijentalnog tipa, korišćeni su dugi kamiši, a pušilo se tako što se lula oslanjala na pod. Nešto kraći kamiši do 70 centimetara upotrebljavani su sa većim lulama od morske pene (minerala sepiolita) i porcelana, tipičnim za srednjoevropsko područje, dok su uz glinene lule, kakve se čuvaju u našoj zbirci, mogli da se koriste i sasvim kratki kamiši.

Lule napravljene od minerala sepiolita, odnosno morske pene izrađivane su u Turskoj još u prvoj polovini 17. veka, a potom su ih, preko Balkana, u ratovima i putem trgovine upoznali i hrišćani.

- Sredinom 18. veka i u Evropi su proizvođene lule od morske pene „bele boginje“, a iz Turske su se uvozili blokovi neobrađene morske pene, koja je korišćena uglavnom za izradu lula, a samo u malim količinama za pravljenje dekorativnih predmeta – pojašnjava Tatjana Bugarski.  - Morska pena je pogodna za izradu lula: nalikuje na slonovaču, lako se oblikuje, porozna je, pa dim prolazeći kroz nju postaje suvlji, hladniji i blaži za pušenje. Izrada lula od morske pene je cvetala do kraja 19. veka ali je materijala bilo sve manje, pa je korišćena tehnologija presovanja, kojim su se od samlevenih otpadaka ovog materijala pravile nove lule koje nisu bile tako porozne i bile su teže.

Zanimljiva kolekcija pribora za pušenje čuva se u Zbirci za duhovni i društveni život Muzeja Vojvodine i sastoji se od više od 300 predmeta koji su prikupljeni od 50-ih godina 20. veka do danas, a potiču i od 18. do sredine 20. veka. Iako su korišćeni na teritoriji Vojvodine, većinom su uvezene iz drugih oblasti, te se u toj maloj kolekciji ogleda položaj Vojvodine u odnosu na kulturne uticaje s istoka i zapada. Interesantno je da je supruga Novosađanina Petra Rajića Muzeju poklonila bogatu kolekciju lula i pribora za pušenje, više od 250 predmeta.

-Prve lule koje su korišćene na ovim prostorima bile su napravljene od gline i smatrane su za potrošnu robu, budući da su se brzo lomile – kaže  Tatjana Bugarski dodajući da kako Vojvodina nije bogata kvalitetnom glinom pogodnom za pravljenje lula one su najčešće uvožene s juga i severa, odnosno Osmanskog carstva i Austrougarske.

- Arheološka iskopavanja, naročito na Petrovaradinskoj tvrđavi, otkrila su da su od 17. do 19. veka na prostorima današnje Vojvodine bile korišćene turske lule, kao i one sa pečatima srednjoevropskih, uglavnom mađarskih radionica. Lule su pravljene od fine prečišćene gline pomoću kalupa, a nakon vađenja su sušene i na njima su urezivani ili utiskivani motivi. Nakon toga su pečene i tada su poprimale različite boje – od bele, crvenkaste i tamno crvene, do crne.

U zbirci Muzeja se nalaze lule, karakteristične za najpoznatije proizvodne centre kao što su Debrecin ili Šemnic, koje su slučajno pronađene prilikom kopanja u dvorištima u Petrovaradinu ili prilikom gradnje mosta u Novom Sadu, kao i na obalama reka Dunav kod Sremske Kamenice i Mostonge kod Sombora.

Silvia Kovač