DESET NAJSTARIJIH VALUTA KOJE SE I DANAS KORISTE Srpski dinar u samom vrhu, od njega je mlađa čak i rublja
U svetu se trenutno koristi 180 valuta koje takoreći cirkulišu u 197 zemalja, dok je japanski jen, koji se nalazi na poslednjem mestu u top deset, počeo da se primenjuje od 1871. godine.
I dok je većina sa tog spiska uvedena tokom 19. veka, srpski dinar se nalazi u samom vrhu, i to kao druga najstarija valuta koja i danas važi, premda se nije koristio u kontinuitetu, a uspostavljen je za vreme tada još velikog župana Stefana Nemanjića 1214. godine.
Najstarija valuta koja se i danas koristi je pak britanska funta, uvedena oko 800. godine, dok je ruska rublja na trećem mestu, budući da je uspostavljena oko 13. veka. Američki dolar ustanovljen je 1792. godine i predstavlja četvrtu najstariju valutu, dok su od njega mlađi haićanski gurd (1813), funta Foklandskih ostrva (1833), dominikanski pezos (1844), švajcarski franak (1850), kanadski dolar (1858) i japanski jen (1871).
Kada je reč o našem dinaru, on se u arhivskim spisima pominje s kraja 1214. godine, kada ga je, sve do pada Srpske despotovine (1459), kovalo više od 20 vladara, 15 župana i velikaša, kao i desetak gradova, pa je tako u periodu od 245 godina ručno iskovano oko 400 vrsta novca, pretežno od srebra. Ranu pojavu dinara uslovila je srebrom bogata raška oblast, čija je eksploatacija počela krajem 13. veka, zbog čega je u narednih sto godina otvoreno petnaestak rudnika, od kojih su mnogi iscrpljeni i zatvoreni do kraja srednjeg veka.
Ipak, uvođenje novca spočetka nije u potpunosti zamenilo robnu razmenu, budući da spisi ukazuju na to da su se u srednjovekovnoj Srbiji kazne mogle platiti i u konjima, volovima i ovcama, dok su se u Kraljevini Hrvatskoj dažbine još uvek plaćale kožom kune.
Car Dušan je kovanje novca uveo u pravne okvire,
ubacivši ga u Dušanov zakonik 1354. godine,
kada je odlučio da se novac sme kovati samo u gradovima,
dok je krivotvorenje bilo kažnjavano spaljivanjem zlatara
Najlepši srednjovekovni dinar izrađivan je za vreme kralja (1331-1346) a potom i cara (1346-1355) Dušana, kada su kovanice bile najbrojnije i najraznovrsnije, ali i obimom monetarne proizvodnje prevazilazile susedne zemlje iz tog perioda, te se smatra da je njegov novac bio vrhunac srpskog novčarstva u tehničkom, umetničkom i numizmatičkom smislu. Mešajući elemente zapadnog i vizantijskog novčarstva, uz određene novine poput predstavljanja cara i carice sa krstom, novčići su rađeni u latiničnim i ćiriličnim izdanjima. Car Dušan je kovanje novca čak uveo u pravne okvire, ubacivši ga u Dušanov zakonik 1354. godine, kada je odlučio da se novac sme kovati samo u gradovima, dok je krivotvorenje bilo kažnjavano spaljivanjem zlatara. Čak je i carica Jelena, pet godina nakon smrti svog supruga (1355), kao samostalni gospodar Serske oblasti, kovala tri vrste dinara. O cirkulaciji srednjovekovnog dinara najbolje govore ostave tog novca koje su nađene u Italiji, Grčkoj, Bugarskoj, Rumuniji i Mađarskoj.
Od 15. do kraja sedme decenije 19. veka Srbija praktično nije imala svoj novac, pa su se koristile različite monete stranih država. Dinar je ponovo, kao osnovna novčana jedinica, zvanično uveden u Srbiji krajem 1873. godine.
A kako su tokom 18. veka iz prometa nestajali zlato i srebro, javila se potreba za papirnim novcem koji se u Srbiji pojavio 1848. godine, najpre u Vojvodini, odnosno u Sremskim Karlovcima i Subotici.
Prve novčanice u Kneževini Srbiji štampane su pak u Državnoj štampariji u Beogradu (1876), za vreme Milana Obrenovića, i to kao novac Glavne državne blagajne, ali nikad nisu puštene u opticaj. Tada je odštampan probni kontingent novčanica sa apoenima od 1, 5, 10, 50 i 100 dinara, a zanimljivo je da je slikar Đura Jakšić bio zadužen za izgled „petice”. Sve novčanice su izrađene od bele hartije, osnovna boja štampe je bila svetloplava, a slova su pisana ćirilicom. Primerci tog novca su retki, pa stoga i omiljeni među kolekcionarima.
Privilegovana narodna banka Kraljevine Srbije osnovana je 2. jula 1884. godine, nakon čega je u promet puštena novčanica od 100 dinara, inače izrađena u Briselu, zbog čega je na licu novčanice tekst bio na srpskom, a na naličju na francuskom jeziku. Godinu dana kasnije ustanovljene su i novčanice od 10 i 50 dinara. Vrednost tadašnjih 100 dinara bila je jednaka vrednosti 100 francuskih i isto toliko švajcarskih odnosno belgijskih franaka. Novčanice od 50 i 100 dinara koristile su se do 1920/21. godine.
Od denarijusa, preko dinariona do dinara
Sam naziv dinar potiče od rimske monete denarijus, koja je označavala deseticu. Srebrni denarijus uveli su Rimljani, i to još sredinom 3. veka pre nove ere, kao zamenu za dotadašnji bakarni novac, a vrednost je bila 1:10.
Na istoku je denarijus dobio starogrčki oblik denarion, koji se na novogrčkom izgovarao dinarion. Izraz „dinar” prvi je upotrebio omejadski kalif Abd el Malik, i to 696. godine, pošto je napravio svoj zlatni novac po uzoru na vizantijske zlatnike. Arapi su, putem trgovine, tokom 8, 9. i 10. veka dinar preneli u Evropu.
Novčanice koje su, možemo reći, preteče onih koje danas poznajemo, sa portretima istorijskih ličnosti, i to iz domena kulture, što do tada nije bio slučaj, nastale su početkom 1942. godine, kada je apoen od 20 dinara imao lik Vuka Karadžića. Na „pedesetici” se nalazio Njegoš, na novčanici od 100 dinara Sveti Sava, dok je 500 dinara dobilo seljaka koji seje žito, a hiljadarka je prikazivala muškarca i ženu u narodnoj nošnji. Tokom Drugog svetskog rata dinar je delimično obezvređen, a Srpska narodna banka likvidirana 1944. godine.
Po završetku rata, u Demokratskoj Federativnoj Jugoslaviji i dalje je važio dinar, a lica novčanica nosila su biste partizana na osam nominala: od 1, 5, 10, 20, 50, 100, 500 i 1.000 dinara. Nakon što ih je odobrio maršal Josip Broz Tito, prve količine novčanica štampane su u Moskvi, a potom u Narodnoj banci FNRJ. Od tada pa sve do 1992. godine, u Jugoslaviji je emitovano ukupno 12 serija novčanica sa 67 različitih apoena. U novoosnovanoj Saveznoj Republici Jugoslaviji, usled rata i secesije bivših republika, ali i gubitka tržišta, došlo je do hiperinflacije dinara, pa je novčanicu od 10 dinara zamenila ona od 1, da bi godinu dana kasnije (1993) po novoj nominalnoj vrednosti novi dinar vredeo kao milion dotadašnjih. Tada su nastale čuvene novčanice od 5, 50 i 500 milijardi dinara, dok je ona od 500.000.000.000 predstavljala simbol jedne od najvećih hiperinflacija zabeleženih na svetu.
Programom monetarne rekonstrukcije i ekonomskog oporavka Jugoslavije, donetog 24. januara 1994. godine, uvedena je nova valuta nazvana novi dinar, čija je vrednost utvrđena prema nemačkoj marki u odnosu 1:1, kada je 1 nov dinar bio kao 13 miliona starih dinara. Krajem 2000. godine ustanovljen je ponovo dinar (bez ikakvih prefiksa), a novčanice su bile od 10, 20, 50, 100, 200, 1.000 i 5.000 dinara.
L. Radlovački