Priče iz Muzeja Vojvodine: Kuće kao kulturološko bogatstvo

Kada je reč o vojvođanskoj arhitekturi ipak najveći uticaj imala je Habzburška monarhija koja je doprinela kitnjastijem izgledu kuća uz tradradicionalne elemente iz života i religije starosedelaca. Za razliku od modernog doba u to vreme jedina razlika na seoskim kućama je bila u detaljima, dok je uređenje i način gradnje bio isti. Zbog toga mnogi smatraju da vojvođanska kuća oslikava etničko i kulturološko bogatstvo naše države.

Kuće u Vojvodini u 17. veku bile su zemunice, ukopane u zemlju iz kog je virio manji deo zida i krova. Sela su bila razbijenog tipa, te ulice i centar nisu bile jasno određene. Prema rečima kustosa etnologa u Muzeju Vojvodine u Novom Sadu Staše Arsenović Koprivice tek u 18. i 19. veku, u doba Marije Terezije, sela se ušoravaju, ulice se grade pod pravim uglom i uređuje se centar u kom se nalazi škola, crkva i kafana.

Na tremu se leti spavalo

Trem se u Vojvodini prvi put pojavljuje u 18. veku i gradi se od drveta, a u etnološkom delu postavke Muzeja Vojvodine izložen je drveni trem s izrezbarenim stilizovanim srcem, cvetnom granom i rozetama iz prve polovine 19. veka iz Boljevaca. Kako otkriva Staša Arsenović Koprivica trem nije bio samo ulaz u kuću, već se na njemu leti živelo, kuvalo, čak spavalo, pa bi tokom uređivanja ili krečenja doma najstariji član domaćinstva spavao napolju, na tremu, u krevetu prekrivenim gusto tkanim komarnicima.

- Bila su propisana pravila kako treba da se grade ulice, a isto je važilo i za zidanje domova – kaže Staša Arsenović Koprivica. - Kuća se zidala „na frontu“ odnosno „izvlačila“ se na regulacionu uličnu liniju i jedna od druge su bile udaljene oko 20 metara da se, u slučaju požara, plamen ne prenese kod komšije. Užom stranom su bile okrenute ka ulici, a krov je bio dvoslivni. Gradile su se od naboja, nepečene cigle (čerpić), a kasnije i od pečene, dok su za brdoviti Srem bile karakteristične kuće od drveta. Noseći zidovi su bili deblji od poprečnih, a pošto su izrađivani od prirodnih materijala domovi su zimi bili topli, a leti je vazduh bio prijatan i svež. Postojao je običaj prinošenja žrtve pri izgradnji kuće poput zaklanog petla ili bi se u temelj stavljao novac. U nekim mestima običaj je nalagao da se pre izgradnje kuće taj prostor ogradi i pusti stoka da prenoći. Ukoliko ona ne pobegne znači da je mesto bezbedno i zdravo za život čoveka.

Tipična vojvođanska kuća je trodelna (u njoj postoje tri glavne prostorije) i uzdužna. Samo je prednja soba gledala na ulicu, u sredini obično nalazila kuhinja s otvorenim ognjištem, dok je pozadi bila još jedna prostorija. Za razliku od Novog Sada, na selima su se retko gradile kuće „na lakat“ ili „na glagol“  koje su se nalazile na raskrsnicama i gledale na dve ulice. Osim njih, zidale su se i „preke“ kuće koje su imale više prostorija, a koje su sve bile paralelne s ulicom. Kako objašnjava Staša Arsenović Koprivica prednja tzv. „čista“ soba, ono što mi danas nazivamo dnevnim boravkom, uvek je „gledala“ na ulicu i bila najlepše uređena. U njoj se nalazio krevet, trpezarijski sto sa stolicama, porodične fotografije i ikone svetaca i zidana pećka. Međutim, u njoj se nije jelo ili spavalo, već se koristila za proslavu praznika i važnih životnih događaja ali i za bdenje.

Nameštaj pun detalja

Vojvođanski nameštaj je bio bogato ukrašen bojenjem ili rezbarenjem, a najšareniji je bio slovački s dominantnom plavom bojom. Intersantno je da se u vojvođaniskim kućama ćilimi nisu držali na podu već na zidu, na krevetu ili stolu. Takođe, gotovo u svakoj kući devojački sanduci su bili deo enterijera, a u njima se čuvao deo miraza poput  posteljine, stolnjaka spavaćice... 

Među zanimljivim detaljima je zabat, odnosno prednja strana kuće koji se nalazi iznad prozora, a ispod krova koji se njime zatvara.

- Zabati su prvobitno bili građeni od drveta, a daske su postavljane u uglove i obrazovale zrake sunca čije poreklo i značenje je još iz vremena paganizma –kaže Staša Arsenović Koprivica dodajući da su se zabati kasnije zidali i ukrašavali imenom vlasnika kuće, godinom gradnje, simbolom zanata kojim se ta porodica bavla ili svetcem zaštitnikom. - Na njemu se obično nalaze dva ventilaciona otvora –badže, kroz koje su, po verovanju Vojvođana, ulazile more ili mlade veštice. Ipak, ukućani su se dovijali na različite načine kako da se odbrane od demona i strašila. Shodno tome se uređivao i enterijer, pa su se ogledala stavljala iznad kreveta, jer veštice beže od svog odraza, a na tavanu su se ostavljali različiti predmeti poput lavora s vodom, češlja i ogledalo za karakondžulu koji ukućanim nije dao da spavaju već je lupao po tavanu.

Boja fasade, sokle (prvih pola metra kuće od zemlje do prozora) i stolarije igrala je značajnu ulogu u vojvođanskom društvu, jer jedan pogled na kuću otkrivao je njegove stanovnike. Po selima, koja još uvek odolevaju modernizaciji i čuvaju tradiciju, se mogu naći domovi raznih boja, a koje označavaju kojoj nacionalnosti ukućani pripadaju. Srbi su fasadu krečili u belu boju i ukrašavali ivandanjskim vencem, Slovaci u plavu, Mađari u zelenu, a Rumuni žutu.

Silvia Kovač