Jovan MuŠkatiroviĆ ILITI portret s poukom

U srpskom društvu, na svu sreću, postoje pregaoci koji su svesni ovih vrednosti. Osnivanjem kulturno-istorijskih društava oni pokušavaju da dodatno osvetle zapečaćene hodnike naše zamršene istorije koja nam u većini slučajeva nije bila naklonjena. Nedavno osnovano, Kulturno-istorijsko društvo „Jovan Muškatirović“ iz Sente ambiciozno se postavlja kao jedno od luča u toj potrazi za svetlom, koje nam može pružiti ključeve znanja za bolje razumevanje vremena koje je iza nas.

Racionalistička ideologija prosvetiteljstva u čijim se okriljima gibao čitav Muškatirovićev život i rad, nastala je u XVIII veku kao fenomen koji je sobom iznedrio mnoštvo pozitivnih izazova koji nisu zaobišli ni srpski narod na teritoriji srednje Evrope. Dositej Obradović je naistaknutiji činilac i programski putnik po punktovima srpskog naroda, koji je podigao građanski, evropski i učeni postament, stalno uzdrmavan, postament za budući spomenik herojskom srpskom narodu u porodici prosvećenih. Ukoliko bi pratili životni put Jovana Muškatirovića, Dositejevog domišljenika, od rodne Sente, preko liberalnog univerzitetskog centra Požuna, do dvanaest fruškogorskih manastira koje je zastupao, preko Novog Sada u kome je proveo nepunih osamnaest godina i gde se oženio i zasnovao karijeru, pa do Pešte gde je uz pomoć Save Popovića Tekelije biran i za senatora, veoma lako ćemo uvideti da je program koga smo spomenuli vazda bio na umu marljivom i upornom Senćaninu, prvom pravniku među Srbima.

Program pouka i disperzija novih ideja, kritika zastarelih formi crkvenih praznovanja, erudicija u službi prostiranja saznanja i refleksija, osnivanje obrazovnih institucija, upravljanje fondovima i sabiranje naših i inostranih poslovica, upućivanje u privredne fenomene nasušnih potreba, i na kraju, ideološki nacrti nastali u nezavidnoj političkoj poziciji - vešto uzglobljeni u svrhu odbrane nacionalnih interesa, sve to, upućuje na svestrani karakter stranica ispisanih iz Muškatirovićevog pera.

Portret Jovana Muškatirovića, štampanom u Kurcbekovoj štampariji u drugom izdanju njegovih Pričta barkorezao je Johan Gotfrid Priksner, peštanski graver poljskog porekla. Nakon boravka u Varšavi, Lavovu, Beču i Požunu, on se 1801. godine konačno nastanjuje u Pešti kada dolazi u dodir sa srpskom klijentelom. Prvenstveno poznat po izradi geogragrafskih mapa, veduta, vinjeta i ilustracija, najranije se pominje kao modelar u vosku u Petrogradu. U njegovom bogatom opusu nalaze se alegorijske kompozicije, pejzaži, cehovske diplome i portreti. Jedan od njih je i portret Jovana Muškatirovića koji je otisnut po crtežu nepoznatog autora u knjizi Pričte iliti po prostomu poslovice iz 1804. godine.

Od ilustracija u knjigama među najvažnije spadaju i one u knjizi Ljubomir u Jelisiumu Milovana Vidakovića koje su rad istog nepoznatog majstora, za koga postoji pretpostavka da ih je radio raznoliko obdareni Samuel Lenhard, peštanski čeliko-bakrorezac. U periodu od 1801. do 1817. godine Gotfrid Priksner je izrađivao prigodne ilustracije za knjige drugih srpskih pisaca. Najvažnija Priksnerova samostalna grafička dela za srpske poručioce su Bogorodica Fenečka (1810), po poruybini Samuila Lazarevića, jeromonaha manastira Fenek, kao i Uspenje Bogorodice sa izgledom crkve u Velikom Varadu, sa trojezičnim potpisnim tekstom, izrađen po poruybini grčkog, vlaškog i srpskog stanovništva Velikog Varada (1810).

Radovi Gotfrida Priksnera svrstavaju se u mnogobrojna grafička ostvarenja stranih autora koji su vizuelno afirmisali srpsku književnost i čija su se dela pridružila srpskoj grafici XVIII veka. Prethodno, srpska grafika uspostavila je svoje temelje i doživela kulminaciju u smislu nacionalnog programa pojavom znamenite bakrorezne knjige Stematografije (1741) Hristofora Žefarovića ali i celokupnog razgranatog dela Zaharije Orfelina. Sasvim prirodno, grafička disciplina kreće se između utilitarne i čisto umetničke, ali uvek sa preciznim namerama, isprva sjedinjenim u svrsi religioznog i rodoljubnog osvešćivanja a docnije u službi prosvetiteljskih nazora. Jovan Muškatirović pripada onima koji su odmah prihvatali i prostirali kritičke i racionalističke ideje Dositeja Obradovića, jedan od onih „istinoljubitelja i opštega dobra i polze želatelja“.         

Mr Danilo Vuksanović