SLUČAJ DOBRICA ĆOSIĆ: Deobe (2) Istina o čovjeku
Dobrica Ćosić je u Deobama svjesno težio ka dramskoj napetosti i nizu sukoba u romanu – na čestoj dramatizaciji romana. To je često drama svijesti, ali i drama sukoba među junacima. Ćosić pojedina poglavlja romana sasvim približava dramskoj formi. On je težio jedinstvu „drame svesti“ i drame istorije, što je specifično svojstvo njegovoga književnog dara.
„Stanje svesti“ i „drama svesti“ dočarava se doživljenim govorom i unutrašnjim monologom. Unutrašnji monolog je Ćosić učio od Džojsa, diveći mu se vremenom sve više. Svjesno preuzima njegovu tehniku, priznajući da unutrašnji monolog radi po njegovoj „metodi“.
U trenucima klonuća pred problemima forme i izraza u radu na romanu - a krize su bile česte – Ćosić se za pomoć obraća piscima evropske književnosti, proznim i dramskim piscima: Dostojevskom, Džojsu, Fokneru, Malrou, Tomasu Manu, ili tragičarima: Eshilu, Evripidu, Šekspiru. Plašio se dosade i nastojao je da njegova proza bude dramatična, kako ne bi bila dosadna. Otuda sceničnost Ćosićevih romana, pa i uspjeh kod publike.
Tokom rada na Deobama Ćosić je čitao Manovog Doktora Fuastusa. To mu je pomoglo da koncipira i modeluje lik Lazara Običnog kao Mefista. Manov roman ga je podsticao da razmišlja o „srpskom Đavolu“. Možda se otuda i začela ideja Anđame u Bajci.
Pisac Deoba svjesno želi da u svom romanu obnovi Avramov mit iz Biblije: otac svom bogu žrtvuje sina. Pisac uočava razlike između Uroša i Avrama, a zapravo pokazuje da je Uroševo samoubistvo parodija biblijskog mita. Naš pisac je svjesno oblikovao likove s arhetipskom matricom.
U kompoziciji romana – podvlači pisac – interesuju ga „čisto muzički odnosi“. Ideal mu je „muzički sklad“, „muzička struktura forme“, čemu doprinosi i polifoničnost romana. Bliska mu je takođe ideja „muzičkog kontrasta“ i „kontrapunkta“, ali mu nije stran ni postupak „filmske montaže“, koji takođe spominje u svom Dnevniku Deoba.
Dragocjeno je Ćosićevo ukazivanje na ironiju i grotesku u romanu. Bio je, naime, zadovoljan što je u „Proslavi“, a naročito u „Kazni“ i „Igrama“ pronašao u sebi „energiju ironije i tragične groteske“, odnosno specifični „lirski satirizam“.
Pišući Deobe pisac je uvjeren da bi ovaj njegov roman trebalo da bude doprinos „formi romana uopšte“, što je od naročitog značaja za Deobe.
Već od Deoba Ćosić je obuzet idejom da u roman uvede pisca. Ta ga ideja neće napuštati do kraja života. Tragao je za sličnim iskustvima pisaca u svjetskoj književnosti, pa u dnevničkoj zabilješci od 14. januara 1960. stavlja sebi u zadatak da prouči Židovu i Hakslijevu „upotrebu romansijera, autora“ i da prostudira romane Kovači lažnog novca, Jalovo lišće i Kontrapunkt života.
U traganju za novom formom i novim izrazom Ćosić nastoji da ostvari jedinstvo „objektivisane fikcije i subjektne realnosti romansijera“.
Svoj rad na romanu Ćosić poredi sa teškim seljačkim poslovima: „treba ozbiljno i neumorno raditi – kao moj pokojni Deka“. Ali roman se opire, pa se pisac spotiče već o prvu rečenicu nove knjige ili poglavlja: nekada je imao i po petnaest početaka – i svaki odbacio. Jalovi dani su znali potrajati.
Slično se događalo i sa redakcijom napisanoga teksta. Ćosić se tokom pisanja romana vraćao napisanom, redigovao ga i mijenjao, često veoma nezadovoljan i prvobitno napisanim tekstom i njegovim redakcijama. Naknadni rad na tekstu bio je mučan i naporan. Nekada je znao odbaciti deset do petnaest varijanata napisanog i redigovanog teksta. Nezadovoljstvo urađenim nikada nije neopravdano. Stvaralačkoj moći imanentna je oštra autokritika, autorska strogost.
“Završetak romana“ nije i kraj rada na tekstu. Poslije svih „redakcija“ teksta tokom pisanja romana, piscu treba još „pola godine“ rada na „čišćenju“ i usavršavanju rukopisa.
Ćosić je imao povlašćene čitaoce i saradnike: suprugu Božicu i Oskara Daviča prije svih. Davičo je čitao i hvalio Deobe. Završnu redakciju Deoba Ćosić je radio s Mihizom. Bilo je to još jedno veliko i dragocjeno prijateljstvo. Roman Deobe se, najzad, pojavio u beogradskoj „Prosveti“ 1961. godine kao trotomno đelo, koje je piscu, po drugi put, donijelo NIN-ovu nagradu.
Zanimljiv je kritički sud Dobrice Ćosića o Oskaru Daviču kao romansijeru, sud koji nije ugledao svjetlost dana: Ćosić je, sa dubokim žaljenjem, zaključio, na osnovu rukopisa Robija, da Davičo nije romansijer; to mu, sigurno, nije rekao, ali je zapisao u Dnevnik Deoba. Bojati se da je Ćosić bio u pravu – Pesma je, vjerovatno, najbolje Davičovo prozno đelo. Mihiz će od Deoba biti sve značajniji Ćosićev čitalac i saradnik u radu na tekstu.
Deobe su učvrstile Dobricu Ćosića kao jednog od najznačajnijih srpskih i jugoslovenskih pisaca poslije Drugog svjetskog rata.
Ova zabilješka je pisana sa ambicijama da što sažetije kaže nekoliko važnih stvari o poetici romana Deobe Dobrice Ćosića i da pokaže Ćosićevu upućenost u lektiru – njegovu dobru orijentaciju u evropskom i svjetskom romanu 20. vijeka.
Jovan Delić
