SLUČAJ DOBRICA ĆOSIĆ: Deobe (1) Istina o čovjeku

Bio je iscrpljen od rada na romanu, a pokazalo se da još nema snage za mega projekat od 10-12 romana, kojima bi spojio vrijeme ispripovijedano u Korenima sa svojim vremenom i premrežio 20. vijek. Odustao je od započetog romana pod radnim naslovom Rat, koji je trebalo da tematizuje Prvi svjetski rat, i vratio se, po nagovoru supruge Božice, „svome ratu“, odnosno temi četništva: započeo je u prvoj polovini 1955. godine rad na romanu pod radnim naslovom Nož, sa alternativnim varijantama Nemoć i Oslobođenje. Otuda i posveta: „Poslednjem bolu brata Radoslava“. Njega je „odneo nož“.

Tek pri kraju rada na romanu, izgleda krajem 1959, ili čak 1960. godine, posrećio mu se naslov Deobe, koji se, poput naslova Seobe Miloša Crnjanskog, pokazao sudbinskim za dočaravanje istorije srpskog naroda i utvrdio se kao arhetip. Na tekstu romana Deobe radio je od prve polovine 1955. do 26. novembra 1960. godine – bezmalo šest godina, a ako se doda i praćenje štampanja, onda i svih sedam. Uložena je ogromna energija u ovaj roman i dobar komad života u najboljim godinama. Dakle, Nož je prvobitni naslov romana i lajtmotiv koji se kroz cio roman provlači. On je arhetip i simbol istorijskog stradanja i zločina. Pri kraju rada na romanu pisac je pojačao drugi arhetip Deobe – koji se pokazao sudbinskim i sveobuhvatnijim za istorijski udes srpskog naroda. Poglavlje „Razlozi“ prvobitno je nosio naslov „Deoba“ (jednina) pa je u množini taj naslov prenesen na korice knjige.

Tema romana je četništvo u Srbiji u Drugom svjetskom ratu. Osnovno osjećanje jeste strah svih od svega, svakoga i svačega. Pisati o četništvu znači otvoriti oči za čovjeka, ideološkog neprijatelja, napustivši suženi pogled kojim se ideološki neprijatelj nišani. Jedino se širokim pogledom, iznad ideoloških ograničenja, može  dospjeti do istine s druge strane barikade. Do te istine se dolazi uživljavanjem u dušu neprijatelja i dočaravanjem likova i događaja iz njegove perspektive, njegovim glasom i sa njegove tačke gledišta, a to znači – uvođenjem višeglasja i poliperspektivizma u roman. Malo je vjerovatno da je Ćosić u periodu 1955-1960. mogao znati za Mihaila Bahtina i za njegovu teoriju polifonijskog romana, ali on koristi termin polifonija, do kojega je došao, vjerovatno, preko muzike kao umjetničkog ideala. Poliperspektivizam, višeglasje i doživljeni govor Ćosić je osvojio već u Korenima. Dnevnik Deoba svedoči kolika je snaga piščevog uživljavanja: plakao je pišući roman, potresen sudbinama i nesrećama svojih neprijatelja. Izdaju treba prokleti, ali neprijatelja – čovjeka moraš voljeti, i u njega se uživljavati, ako hoćeš da ga iznutra uvjerljivo dočaraš – to je Ćosićeva autorska pozicija. Pisac mora da iznutra razumije čovjeka koji čini zlo.

Ćosić otkriva da je ljudsko zlo njegova dominantna romansijerska preokupacija. Zato pisati o ratu znači pisati o „čovekovom porazu“, o ljudskom – „našem klanju“. Pisanje o „svome ratu“ jeste pisanje o svome strahu. Pisac je fasciniran saznanjem koliko malo čovjeku treba da postane zločinac i kako naizgled „mirni“ ljudi u ratu postanu zvijeri.

U odnosu na Korene, roman Deobe bi bio manje lirski i poetski, a više oslonjen na „vertikalu po dubini“, oslobođen plitke, površne realnosti. Roman je, dakle, suprotstavljen socijalističkom realizmu i usmjeren na modernu evropsku prozu, odnosno na tradiciju takozvanog „psihološkog romana“, i izbjegao bi pretjeranu lirizaciju i poetizaciju. Deobe otkrivaju „istinu o čoveku“ koja nije ideološka, već je psihološka i dubinska, iznad ideološke i moralne istine. Valja dosegnuti istinu koju će viđeti naši potomci. Da bi je dosegao, pisac treba da odbaci ideološke i psihološke faktore koji ga ograničavaju da slobodno piše o čovjeku gubitniku.

Istina o čovjeku se ne može saznati samo iz njegovih postupaka, već iz „stanja svesti“ i prije i poslije tih postupaka. „Stanje svesti“ podrazumijeva i dočaravanje osjećanja. To „stanje svesti“ nije statično, već je dramatično dinamično – drama svijesti. Roman bi, na svom putu do istine o čovjeku, trebalo da dočara i prati „dramu svesti“ književnih junaka.  Pisac je svjesno težio ka dramskoj napetosti i nizu sukoba u romanu – na čestoj dramatizaciji romana. To je često drama svijesti, ali i drama sukoba među junacima. Ćosić pojedina poglavlja romana sasvim približava dramskoj formi. On je težio jedinstvu „drame svesti“ i drame istorije, što je specifično svojstvo njegovoga književnog dara. 

Jovan Delić