Arhiv Vojvodine objavio monografiju „Ustaška zverstva; Zbornik dokumenata (1941-1942)”

Nekoliko drugih Srba je istom prilikom odvojeno, bilo streljano. Kao potvrda prilaže se devet fotografija. U izveštaju za 718. pešadijsku diviziju, komandant 738. pešadijskog puka ukazuje na to da se ovakvim nasiljima stanovništvo podstiče na ustanak; i na kraju ponovo će nemački vojnik morati da bude odgovoran za posledice. Takođe, i K.O. Zagreb (Kreigsorganisation, centralna ustanova nemačkog Abvera u NDH) zastupa mišljenje da su ustaška ubijanja i paljenja jedini uzrok za pokret ustanka u Bosni i Hercegovini... 

Beleška je ovo Abvera, nemačke vojnoobaveštajne službe, upućena 30. septembra 1941. načelniku Vrhovne komande Vermahta, koja se kao jedan od ukupno 165 dokumenata našla u monografskoj publikaciji „Ustaška zverstva”, zajedničkom izdanju Arhiva Vojvodine, Arhiva Republike Srpske i Izdavačke ustanove Eparhije bačke ‘’Beseda’’. Reč je o zborniku dokumenata iz druge polovine 1941. i prve polovine 1942. godine, koji se čuvaju u Arhivu Vojvodine, dobrim delom u fondu Slavka Odića (1915-2006), nosioca partizanske spomenice i rezervnom pukovniku JNA, koji je posle rata dugo radio u Upravi državne bezbednosti saveznog SUP-a pre no što će otići u diiplomatiju.

Kao rukovodilac Uprave imao je Odić na raspolaganju i nemačke arhivske fondove, a dosije o ustaškim zverstvima je formirao upravo SS-major dr Ernst Vajman, komesar za preseljavanje pri štabu Vojnog zapovednika u Srbiji. Prikupljene podatke o zločinima nad Srbima dr Vajman i njegov pretpostavljeni, SS potpukovnik Emanuel Šefer, dostavljali su pre svega predstavniku nemačkog Ministarstva inostranih poslova u Srbiji Feliksu Bencleru, jer se zvanično jedino preko njega moglo delovati na vladu Nezavisne Države Hrvatske. Istovremeno, ovi podaci su prosleđivani i šefu Operativne komande policije u Zagrebu, a kako navodi priređivač monografije dr Milan Koljanin, u vreme najvećih ustaških pokolja Srba na Drini krajem aprila 1942, slati su i direktno u sedište nemačke policije u Berlinu.

Posle rata SS-majora dr Ernsta Vajmana uhapsile su savezničke vlasti i izručile ga Jugoslaviji. U procesu za ratne zločine, kojim je obuhvaćena grupa nemačkih policijskih oficira, on je 22. decembra 1946. osuđen na smrt vešanjem. Njegov dosije o ustaškim zločinima je, pak, nemačka tajna služba, u žurbi se evakuišući iz Beograda pred partizanima i Crvenom armijom, najverovatnije greškom zaboravila.

U Vajmanovom dosijeu se, inače, nalaze i dokumenti o ustaškim zločinima koji su prikupljani za Vermaht, kao i izvodi iz dnevnih vojnih izveštaja o zločinima i izveštaji nemačkih sanitetskih oficira. Kako navodi dr Koljanin, inače viši naučni saradnik u Institutu za savremenu istoriju u penziji, nekoliko dokumenata iz ovog dosijea odnosi se na Jasenovac, Gospić, Loborgrad, Gornju Rijeku i Žakovo, na osnovu kojih se jasno može zaključiti da su nemačke policijske i vojne vlasti bili veoma dobro informisane o tim ustaškim logorima, kao i o masovnim zločinima u njima. Tako će, na primer, dr Vajmana izvestiti Folksdojčer Karl Heger, koji je bio upravnik u logora u Loborgradu i Gornjoj Rijeci, da je u Jasenovcu samo krajem 1941. ubijeno najmanje 7.000 lica te da je „mnogo leševa ubijenih nagurano u jedan nasip koji zatočenici moraju da grade”.

„Ustaše su ubijale zatočenike na različite načine, javno, pred svima nama. Ubijali su iz mitraljeza, pušaka i revolvera, ali na taj način najmanje. Obično su ih klali noževima upravo onako kao što se kolje stoka. Često je čitave partije poklao samo jedan ustaša. U tome se naročito isticao zloglasni Ljubo Miloš, zatim neki Matijević, pa onda Mujo, tako su ga zvali. On je čak imao i neku tešku sablju i njome odsecao glave”, navodi se u izjavi Mirka Pajkića iz Visokog, datoj 14. aprila 1942. pod zakletvom Izvanrednom komesarijatu za izbeglice i preseljenike Vlade generala Nedića. Pajkić je bio među 12 Srba koji su nekoliko dana pre toga pušteni iz Jasenovca zahvaljujući Vajmanovom „milosrdnom izlaženju u susret”, kako je to u svom dopisu naveo komesar za izbeglice Toma Maksimović.

U rukama dr Vajmana je završilo i „pismo jednog Hrvata” upućeno iz Zemuna 8. februara 1942. zagrebačkom nadbiskupu dr Alojziju Stepincu, u kojem se navodi da je sa ubistvima Srba otpočelo već u prvom periodu „osnivanja uboge Nezavisne Države Hrvatske”, te da zločinistva od tada nisu prestajala. „Sva strahota nije samo u ubistvima. Starci, žene i deca serijski se prvo užasno zlostavljaju a zatim se ubijaju. Ovi nedužni Srbi ekserima su prikivani na panjeve, živi su pečeni i spaljeni u svojim domovima i crkvama, polivani su kipućom vodom, njihova koža je drana a otvorene rane zatim posipane peskom i solju, oči su im kopane, uši, nosevi i jezici odsecani (...) Zverstva ovih nečuvenih zlostavljanja užasnula su čak i nemačke i italijanske vojnike”, piše u ovoj epistoli, u kojoj se poziva katolički biskupi da dignu svoj glas jer će u suprotnom „na Katoličku crkvu pasti najveća odgovornost i za Božju i za ljudsku kaznu”.

– Knjiga „Ustaška zverstva; Zbornik dokumenata (1941–1942)” doprinosi upotpunjavanju činjenica o stradanju srpskog stanovništva u Drugom svetskom ratu. Izuzetak u odnosu na dosadašnja istraživanja i objavljenu arhivsku građu na ovu temu čini to što su dokumenta prikupljali pripadnici okupacionih vlasti, odnosno lica koja nisu bila direktni izvršioci ili žrtve – navodi dr Nebojša Kuzmanović, direktor Arhiva Vojvodine, uz napomenu da je najveći broj dokumenata iz dosijea dr Vajmana na nemačkom jeziku i oni su za potrebe monografije prevedeni na srpski.

Posebno poglavlje monografije odnosi se na 63 fotografije, koje su deo dosijea o ustaškim zločinima počinjenim u NDH. Među ostalim, tu su i fotografije koje je snimila nemačka vojna komanda iz Belovara na mestu masakra u Gudovcu, u blizini Bjelovara, gde je 28. aprila 1941. ubijen 201 viđeniji Srbin iz ovog i okolnih sela. Masakr se dogodio u prisustvu, a verovatno i po naređenju, Eugena Kvaternika, budućeg šefa policijskih službi ustaške države. Ove fotografije pri tome potvrđuju navode iz narativnih izvora prema kojima nisu sve žrtve streljane, nego su mnoge mučene i masakrirane hladnim oružjem. Takođe, u dosijeu je i niz fotografija nastalih u Istočnoj Bosni tokom aprila 1942, na kojima su zabeležene sve strahote pokolja srpskog stanovništva.  

– Publikacija „Ustaška zverstva; Zbornik dokumenata (1941–1942)”   nastala je na osnovu projekta okarakterisanog kao projekat „od izuzetnog značaja” na nacionalnom nivou, posebno u svetlu aktuelnih revizionističkih tendencija u regionu, odnosno Evropi. I objavljivanje monografije je, zapravo, prva faza našeg projekta – ističe dr Nebojša Kuzmanović. – Sledeća faza, koju smo već počeli da sprovodimo, jeste prevod knjige na engleski jezik i njena distribucija u inostranstvu. I nadam se da će ova knjiga dati makar i mali doprinos istraživanju istine o biblijskom stradanju srpskog naroda tokom Drugog svetskog rata na prostoru Nezavisne Države Hrvatske.

Miroslav Stajić