Stubovi prosvete sačuvali nacionalni identitet
NOVI SAD: Istražujući, promišljajući i pišući istorijat stubova srpske prosvete u Osmanskom carstvu, odnosno rekonstruisanjem života škola, u periodu koji obuvata 110 školskih godina, bila sam fascinirana pre svega odgovornošću tadašnje države Srbije, požrtvovanošću nastavnika tih škola i bistrinom dece koja su ih pohađala kao i postojanošću njihovih roditelja, rekla je dr Aleksandra Novakov na promociji svoje knjige Stubovi srpske prosvete – Srpske srednje škole u Otomanskom carstvu 1878–1912 u Matici srpskoj u Novom Sadu.
U knjizi koja osvetljava rad Bogoslovije u Prizrenu, Srpske gimnazije u Carigradu, Srpske gimnazije „Dom nauke“ u Solunu, Srpske muške gimnazije i učiteljske škole u Skoplju, Srpske muške gimnazije u Bitolju i Srpske gimnazije u Pljeviljima, dr Novakov čitalalačkoj publici predočava kako se Srbija u kontinuitetu od 1885. godine brinula o svojim sunarodnicima u Staroj Srbiji i Makedoniji i bez obzira na promene vlada pa čak i dinastija, mislila strateški i imala cilj od koga nije odstupala.
Kraljevina Srbija je učenicima obezbeđivala hranu i odelo, udžbenike i krov nad glavom, bili su blagodejanci te države, kaže dr Novakov. Nastavnici, suplenti, profesori, dodaje, su rado odlazili u Osmansko carstvo da predaju u srpskim gimnazijama.
Kako je podsetila, bili su tu Miloš Perović, Petar Kočić, Stevan Dimitrijević, Valerijan Pribićević, Vasa Stajić...
Filigranskom preciznoću opisujući, ne samo složene istorijske prilike toga doba, dr Novakov je iscrtala kako portrete prosvetnih delatnika, tako i žrtvu roditelja koji su svoju decu, nakon četiri razreda osnovne škole, sa 10–11 godina upućivali na dalje školovanje u stotinama kilometara udaljene gimnazije, da žive u internatu i da ih i po dve godine ne vide. S druge strane, tu su i portreti dece željne znanja, marljive i inteligentne, od kojih su mnogi postali intelektualci u pravom smislu te reči i graditelji jednog novog sveta, nakon oslobođenja od turskih vlasti.
O značaju gimnazija može se govoriti i u cifrmama, kaže dr Novakov. Kako je dodala, za vreme Velike istočne krize u Osmanskom carstvu radilo je pet srpskih osnovnih škola i Prizrenska bogoslovija, a dve godine pre oslobođenja, tačnije školske 1910. godine Srbi su imali 262 škole sa 9.947 učenika i 414 prosvetnih radnika.
Sigurna sam da je ovakav rezultat postignut zahvaljujući ulozi koju su imale srpske srednje škole u Carstvu, koje su zapravo bile nosioci i stubovi srpske prosvete, kazala je dr Novakov.
Suzana Rajić, jedan od recenzenata knjige, istakla je da je autorka svoju doktorsku disertaciju pretočila u ovu vanrednu knjigu koja osvetljava istorijski period u kojem je međunarodno tek priznata Srbija imala manje stanovnika, nego što je ostalo Srba van njenih granica i u kojem je ta mlada država obespravljenom srpskom življu u Otomanskoj carevini nudila kroz škole nešto dragoceno, mada ju je to godišnje koštalo više nego čitav školski sitem u zemlji.
Po oceni recenzenta profesora dr Dejana Mikavice knjiga pruža istorijske dokaze da je na ovako, po njemu, izuzetno skup način, bilo moguće održati nacionalnu svest srpskog naroda ostalog van granica srpske države.
Osim prosvetnog značaja, ove škole u Osmanskom carstvu imale su važnu ulogu i u pripremanju srpskog naroda za oslobođenje od turske vlasti jer su pre svega sačuvale nacionalni identitet stanovništva. Zahvaljujući smišljenoj i dobro organizovanoj akciji srpske države i njihovih delatnika, srpsku vojsku je veliki deo naroda Stare Srbije i Makedonije dočekao kao oslobodioce, a ne kao zavojevače.
Pisati o istorijatu srpskih škola, koje kao takve više ne postoje, kao o imaginarnim znakovima kraj našeg istorijskog puta, podsećanje je na dug i obavezu prema srpskim pregaocima iz prošlosti koji su svoju aktivnost, znanje i umešnost usmerili ka stvaranju i opstanku obrazovno-vaspitnih institucija, čime su dali trajan doprinos svom narodu, zaključuje dr Novakov.
Upravo iz tih razloga, dodala je, „ova moja knjiga predstavlja pokušaj da se sačuva sećanje na važnost poduhvata i na ličnosti koje su učestvovale u svemu tome”…
Danica Devečerski
