Nostalgija za estetikom zanemarenog nasleđa Odžaka

ODŽACI: Neposredno pred odlazak u štampu foto-monografije „Odžaci – baština na dlanu” prof. dr Vladimira Stojanovića, u jesen 2019, Ulica Ive Lole Ribara ostala je bez secesijske kuće monumentalnih gabarita, koja se isticala bogato obrađenim zabatom sa simbolima vere, ljubavi i nade. Iako ne možemo reći da je učinjeno išta protivzakonito jer nije bila pod zaštitom, time je prekinut kontinuitet objekata u uličnoj regulacionoj liniji i nepovratno narušen identitet jednog mesta. Tako se u poslednjoj ubačenoj rečenici, koja se tiče ovog fakta, krije osnovna opominjuća poruka: da sve predstavljeno u knjizi isto tako sutra može nestati.

Od prvog foto-zapisa iz 2003, među 317 objavljenih, pod kapom provincijalizma i neodgovornosti prema nasleđu menjale su se fasade i ajnfort kapije, stvorene rukama veštih umetničkih zanatlija. Nestajali su i stari secesijski prozori sa trokrilnim oknima, zamenjivani PVC stolarijom. Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture je 2003. evidentirao veći broj odžačkih građevina u tzv. prethodnoj zaštiti, ali one ni do danas nisu proglašene spomenicima kulture. Ipak, vreme propadanja počelo je znatno ranije nego što je profesor Stojanović sa Katedre za geografiju, turizam i hotelijerstvo počeo da prikuplja građu za istraživanje.

Godinom koja je označila silaznu putanju može se proglasiti 1969, kada je sravnjena sa zemljom opštinska zgrada sa klasicističkim pročeljem, podignuta u drugoj polovini 19. veka tik do crkve. U glavnoj ulici prekoputa rimokatoličke bogomolje porušen je krajem 70-ih čitav niz starih, lepih i vrednih stambenih objekata zarad Robne kuće „Bačka”, čije je preduzeće zapravo bilo kratkog daha, dopunjuje sagovornik neslavni spisak.

– Čini mi se da su sledeći na redu objekti u sastavu nekadašnje fabrike za preradu kudeljnih vlakana, što bi značilo da smo propustili priliku da u Odžacima budemo začetnici tzv. turizma industrijske baštine. Inače, mnoge mašine koje su početkom 20. veka, u tadašnjoj Austrougarskoj, uvezene iz Velike Britanije, nakon sto godina završile su u starom gvožđu, bez ijednog novinskog članka, bez ijedne opomene, što bi u svakom civilizovanom društvu bilo skandalozno – dodaje on, napominjući da knjiga između redova ukazuje na burne događaje, poput odlaska nemačkog stanovništva, dolaska kolonista, te prelaska fabrike u ruke države, što je zabeleženo i muralom sa portretom narodnog heroja Jugoslavije Ive Lole Ribara u hodniku upravne zgrade, po kojem je nakon rata kompleks nosio ime.

Po estetskim i istorijskim kriterijumima, zavređuju da budu zaštićene mnoge građevine, u trenutku uhvaćene objektivom sagovornikovog foto-aparata: vile čuvenih porodica Ertl, Rauš, Leinveber, Dom zdravlja u Ulici Mostonga, projektovan za starački dom 1911, kao i krila kompleksa u sastavu OŠ „Miroslav Antić” gde su pre rata bili samostan i građanska škola.

– Divno, dobro očuvano zdanje iz druge decenije 20. veka, rađeno u mađarskoj varijanti secesije, gde je živeo sin poznatog industrijalca Franc Ertl, danas koristi Tehnička škola. Ne znamo ko ga je i kada projektovao, a pokušavajući da uđem u trag te informacije, u svojoj prethodnoj knjizi objavio sam da se čuveni apatinski arhitekta Đula Partoš, dugogodišnji saradnik Edena Lehnera i projektant Karlovačke gimnazije, u Odžacima venčao sa lokalnom bogatašicom Franciskom Trišler, što bi mogao biti znak da upravo on stoji iza plana možda najlepše kuće u Odžacima – veli Stojanović.

Fotografija zvonika Rimokatoličke crkve ispred koga se nalazi dimnjak robne kuće, a koju je Stojanović okarakterisao kao nostalgiju za estetikom, nije se slučajno našla na prvoj strani izdanja.

– Ona je najbolji primer onoga što želim da kažem, a to je da se gradilo bez osvrtanja na to šta se nalazi u neposrednoj okolini, što je uzrokovalo svojevrstan urbanistički haos – zaključuje Stojanović.

Inače, zahvaljujući čuvenoj Fabrici kanapa i užarije, koju je osnovao 1907. Johan Ertl, a koja je jedno vreme diktirala cenu kudelje u celoj Evropi – naselje je tokom celog 20. veka imalo izuzetan ekonomski i društveni razvoj. Osim što su iza upravne zgrade sagradili bazen, o čemu svedoče stare razglednice, Ertlovi su zaslužni za razvoj sportova u Odžacima, naročito tenisa.

U nekada Mlinskoj a danas Ulici Jurija Gagarina nalazi se porodična kuća Daniela Leinvebera, po projektu danas gotovo zaboravljenog arhitekte iz Oyaka – Jozefa Šverera, koji je sarađivao i sa Dakom Popovićem na izgradnji palate Vatikan u novosadskoj Katoličkoj porti. Leinveber se doselio iz Crvenke nakon što je sa bratom kupio Ertlov Mlin, privredni objekat koji je prvi napajao Oyake strujom, a električna centrala bila je u funkciji sve do 1959. godine.

Raušovi, čuvena porodica koja se spominje od samih početaka naseljavanja Odžaka u drugoj polovini 18. veka, za sobom su ostavili vilu u stilu bečke secesije, čiji karakterističan zaobljeni ugao u formi kule privlači najveću pažnju i meštana i posetilaca. Fasade brojnih drugih kuća nepoznatih vlasnika takođe su interesantne za proučavanje.

– Među mnogim arhitektonskim stilovima, posebno me je iznenadio art-deko, koji sam prepoznao po crno-beloj kombinaciji keramičkih pločica u ajnfortima. Kasnije se ispostavilo da pojedina ulazna vrata i neki drugi detalji ukazuju na ovaj stil, što sam saznao od saradnika Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika dr Bogdana Janjuševića. Vredi spomenuti dom porodice Lukač u Ulici vojvode Putnika, sa divnim detaljima na brušenom staklu, pa i tipične paorske kuće koje su sačuvale autentične medaljone sa floralnim motivima i maskerone – kaže sagovornik.

Slađana Milačić