Kad uđe u Subotičku sinagogu, putnik zanemi od lepote

Sličan problem muči danas gotovo sve gradove u zemlji - vlasnici često nisu u stanju da održavaju svoje kuće u starim kvartovima od kojih neke imaju status kulturnog doba a neke i ne. Onda se pojavljuju investitori koji vlasnicima nude po dva-tri stana u zamenu za tu staru kuću, odnosno plac i ovi to jedva dočekaju. Potom pod različitim okolnostima dolazi do skidanja zaštite, rušenja i gradnje novih zgrada od pet i više spratova. Istorijski delovi grada gube svoj identitet, nove zgrade često ne odgovaraju urbanističkim standardima kada je reč o fasadama, kvadratnim metrima zelenog prostora ili mestima za parking…

Sa tim razmišljanjima izlazimo ispred zgrade Sinagoge koju su nakon temeljne restauracije pre nešto više od dve godine svečano otvorili predsednici Srbije i Mađarske - Aleksandar Vučić i Viktor Orban. Dočekuju nas naš vodič - Boris Tot i Hajnalka Ileš iz Fondacije Subotička sinagoga.

Ulazimo u hram i kao i svi koji ovde kroče - ostajemo nemi od lepote. Malo šta u Srbiji danas izgledao ovako lepo i reprezentativno!

Sinagoga iz 1902. koja je druga po veličini u Evropi (posle budimpeštanske) i peta u svetu izgrađena je po projektu budimpeštanskih arhitekata Marcela Komora (1868—1944) i Deže Jakaba (1864—1932), saradnika Edena Lehnera, tvorca mađarske varijante secesije. Korišćena je opeka i bojena Žolnai keramika sa kitnjastim ukrasima koji se zasnivaju na mađarskim narodnim motivima.

Enterijer sinagoge obnovljen je sredstvima Republike Ma­đarske (oko 3.000.000 eura). Tokom našeg boravka u sinagogi čuli smo da je Ljubiša Ristić tokom osamdesetih u sklopu svog KPGT-a ovde izvodio predstave i na neki način “oskrnavio” prostor - uvodeći u njega životinje i izvodeći “opscene” pozorišne predstave sa golotinjom i sličnim scenama neprimerenim za hram.

Hajnalka nam sa radošću govori da sinagoga danas služi kao prostor za koncerte klasične i yez-muzike i druga dešavanja a tokom velikih jevrejskih praznika ovde se obavljaju i verski obredi. Boris nam priča o kostimiranoj istorijskoj turi koju vodi nekoliko puta mesečno - od Gradskog muzeja do Sinagoge u oldtajmeru sa pričom o staroj Subotici i njenim znamenitim ličnostima.

Izlazimo iz Sinagoge i put nas vodi u Gradski muzej čiji je prvi sprat trenutno zatvoren zbog rekonstrukcije pa smo u prizemlju pogledali izložbu o impresivnoj istoriji Jevreja u gradu i na drugom spratu malu ali lepo organizovanu prirodnjačku zbirku. Stalnu postavku u kojoj se nalazi slika carice Marije Terezije, delo slavnog Bečejca Tan Mora, nismo mogli da vidimo. Da stvar bude gora i na zvaničnom sajtu Gradskog muzeja rubrika “Stalna postavka” je prazna.

Tokom šetnje subotičkim ulicama prolazimo kraj spomenika mađarskom kralju Matiji Korvinu ispred picerije “Boš“, spomen-table Tibora Sekelja, slavnog književnika i svetskog putnika; raskošne secesijske plastike na fasadama brojnih palata sa kraja 19. i početka 20. veka; velikog Uskršnjeg jajeta ispred Franjevačke crkve; Svetog Trojstva koje je vraćeno u park ispred Gradske kuće... Obilazimo i Kapelu Sv. Roka koja se otvara jednom godišnje 16. avgusta ali kako je taj svetac zaštitnik od epidemija - proteklih godinu dana je kapela otvorena svaki dan kako bi vernici mogli da se mole za spas od ove pošasti.

Na subotičkom Korzou koji su, kao i većinu centralnih ulica u našim gradovima okupirala kladionice i banke - iz daljine čujem tamburaše kako sviraju i pevaju. Prilazim bliže i srećem stare znance iz novosadskog “Lazinog salaša”. Tih dana sve kafane su zbog pandemije bile zatvorene pa su svirci iz orkestra Lepog Koleta sreću potražili na ulicama Subotice.

Stižemo pred rimokatoličku Katedrala Svete Tereze Avilske koja je podignuta u periodu od 1773. do 1797. Kada stanete ispred, odmah u oči pada velika pukotina nastala još početkom 19. veka kao posledica sleganja peskovitog tla. Pukotina je sada već toliko velika da u nju mogu da uđu golubovi. Crkva svojim monumentalnim razmerama dominira Trgom žrtava fašizma. Sagrađena je u duhu prelaznog barokno-klasicističkog stilskog perioda kao jednobrodna građevina sa polukružnom oltarskom apsidom i bočnim sakristijama.

Kada smo je posetili bio je katolički Veliki četvrtak i na ulazu u nju bio je raspored svetih misa ali i sveštenika koji na mađarskom i hrvatskom ispovedaju vernike uoči Uskrsa. Katedralni župnik je Stjepan Beretić koji je osamdesetih bio sveštenik u Baču. Pomislio sam kako je trebalo da uđem u ispovedaonicu i kažem: “Ispovediću svoje grehe od prošle ispovedi koja je bila 1986. Imate li nedelju dana da me saslušate?”.

Na ovom trgu nalazi se i monumentalni Spomenik žrtvama fašizma, remek-delo vajara Tome Rosandića iz 1952. godine.

Prelazimo sa druge strane puta i ulazimo u sedište Saveza vojvođanskih Mađara gde nas na kafi čeka Ištvan Pastor, lider mađarske zajednice u Srbiji ali i arhitekta odličnih odnosa koje dve zemlje imaju u proteklih desetak godina.

Pričamo o brojnim primerima kulturnog blaga u Vojvodini koje je sačuvano velikim delom i njegovim zalaganjem - od pomenute subotičke Sinagoge, do Sinagoge u Senti koja se upravo obnavlja, Kuće Tan Mora u Bečeju, Luteranske crkve u Vrbasu i brojnih drugih zgrada, crkava, orgulja i druge kulturne baštine širom pokrajine.

Srpska pravoslavna crkva Svetog Vaznesenja Gospodnjeg, jedna od najstarijih u Bačkoj, građena je od 1723. do 1726. a nalazi se su delu grada koji je jako postrado prilikom savezničkog bombardovanja 1944. a tom prilikom stradali su i vitraži na osam prozora koje je radila firma iz Insbruka. Stari ikonostas, oslikan 1766. koji je za vreme velike obnove 1909. godine poklonjen manjoj crkvi posvećenoj Svetom Dimitriju u subotičkom naselju Aleksandovo, zamenjen je sadašnjim koji je izrađen 1910. Ikonostas predstavlja rad Johanesa Lukeša a pod nadzorom slavnog Paje Jovanovića. Radovi su finansirani iz priloga Marijete, ud. Aleksandra Manojlovića, bogate subotičke građanke koja je za izradu istoga dala 10.000 kruna, o čemu postoji zapis ispod ikone Isusa Hrista…

Gradska kuća, centar i simbol Subotice, sagrađena je u periodu između 1908. i 1912. godine. Visoka je 76 metara i zauzima površinu od 5.838 m². Projektovali su je Marcel Komor i Deže Jakab, poznati budimpeštanski arhitekti.

Dekorativnost secesije, ovde je obogaćena

romantičarskom notom mađarskog folklora, kroz šare stilizovanih cvetova, cvetnog nakita od keramike i kovanog gvožđa. Srce Gradske kuće čini Velika većnica sa raskošnim vitražima. Ona se koristi za zasedanja Skupštine, koncerte, venčanja i važne skupove. Danas, kao i u prošlosti, u Gradskoj kući se nalaze Gradska uprava, Istorijski arhiv, butici i banke.

Pre tri godine ovde smo imali promociju prvog izdanja knjige “Izgubljeni u ravnici”. Svečana sala sa raskošnim vitražima i ukrasima bila je mesto snimanja mnogih filmova, poslednji je bio “Ime naroda” kada je “glumila” sudnicu u Budimpešti u kojoj je procesuiran Svetozar Miletić. Vitraži Marije Terezije i Franje Josifa su tu i nakon što se posle Habsburške monarhije ovde promenilo nekoliko država…

U Svečanoj sali pored zastave Republike Srbije, AP Vojvodine i Grada Subotice nalaze se i zastave nacionalnih zajednica koje žive u gradu - Mađara, Hrvata i Bunjevaca.

Dočekuje nas Sava, ljubazni šef kabineta gradonačelnika, telefon mu zvoni sa melodijom - “Himne Svetozaru Miletiću” i javljaju mu da možemo da se popnemo na vidikovac na Tornju Gradske kuće. Čekaonica za šalter salu izgleda kao iz filmova. Za razliku od Gradskog muzeja, nakon što sam obišao većinu gradskih kuća po Vojvodini - ova u Subotici je bez sumnje najreprezentativnija i u najboljem stanju, čak je i stepenište do vrha Tornja - najočuvanije i sa najmanje prašine i golubljeg perija i ostalih “tragova” njihovog boravka.

Za sedam dana o tome šta smo videli i čuli sa vrha Tornja Gradske kuće; kako danas izgleda najlepša subotička zgrada - Rajhlova palata; šta “u vrijeme otkazanih letova” (i zatvorenih kafana) radi Ištvan Čakanj,

jedan od najuspešnijih ali i najskromnijih privrednika u Vojvodini; koga smo još sreli na Splitskog aleiji na Paliću; zašto su nas u dvorištu Titove vile pomešali sa migrantima; i - za kraj - šta smo radili na “Majmun placu” pre odlaska iz grada.

Tekst i foto: Robert Čoban