BICIKLOM KROZ VOJVODINU Tovariševo:  Preko Mosta mog detinjstva do stanice bez vozova

U objektu očigledno žive ljudi, sudeći po predmetima u dvorištu, bave se skupljanjem sekundarnih sirovina. Par desetina metara desno filmska scena - nekoliko spaljenih automobila leže jedan pored drugog. Očigledno neko sakuplja olupine vozila nastradalih u teškim saobraćajnim nesrećama.

Tovariševo se kao naseljeno mesto po prvi put spominje 1650. godine, pod imenom Stovarili, iz kojeg će nekoliko decenije kasnije nastati današnji naziv sela.

Pojedini istoričari kao osnovu za nastanak imena sela uzimaju slovensku reč tovar (blago ili imetak), ali po pričama starosedeoca i činjenici da se selo pominje pre Velike seobe Srba (1690), naselje najverovatnije dobija ime od reči „Stovarište“, a po narodnom „Tovarište“, po mestu gde je istovarano drvo prilikom krčenja okolnih šuma.

Međutim, znatno ranije, još od 13. veka u okolini današnjeg Tovariševa postojala su naseljena mesta. Najstarija mesta za koja se zna bila su: Banča ili Nađbanča, Dobra, Mindsent, Kapolč, Mačal ili Mašal, Seplak ili Siplak, Šapin – Šapinac i Suljkovača – Suljkovac, Bariš-Bareš.

Prvi pisani podaci o selu (1715) pokazuju da je naselje imalo organizovanu mesnu vlast, a prvi sudija-knez opštinske vlasti u Tovariševu bio je Mirčeta Korpolar (Kaplar). Već od 1753. datiraju pisani podaci da u selu postoji srpska škola, a 1788. i školska zgrada. U dokumentima je ostalo zabeleženo da od 1792. u selu postojala protivpožarna oprema.

Sa rastom broja nemačkog življa, koji u razmaku od 70 godina postepeno dolazi u selo, prekoputa pravoslavne crkve Svetog Grigorija Bogoslova, 1882. završena je izgradnja rimokatoličke crkve Svetog Karla Bormijskog.

Još od 1810. radi Vatrogasno društvo, a prvi stalni lekar nalazi se u selu od 1910. Prva srpska zemljoradnička zadruga za međusobno pomaganje i štednju osnovana je 12. marta 1905. a imala je i sopstvenu biblioteku sa više od 2.000 knjiga. Iste godine kroz Tovariševo je urađena i makadamska kaldrma Bačka Palanka-Odžaci, a tri godine kasnije kroz selo je prošao prvi voz na relaciji Nova Palanka–Karavukovo. Te godine sagrađen je i prvi tvrdi put do železničke stanice. Oko 1911. godine Marina Bugarski je iskopala prvi arteški bunar i prodavala vodu.

Tokom Prvog svetskog rata mobilisani su skoro svi odrasli mušarci. Oko 250 njih učestvuje u bitkama na raznim frontovima, a poginulo ih je ili umro oko 20. Veliki broj mobilisanih Tovarišana (oko 60) dezertirao je iz Austrougarske vojske, prebegao u rusko zarobljeništvo i prijavio se u dobrovoljce.

Jedna četa na čelu sa poručnikom Srpske vojske Jevremom Mladenovićem ulazi u Tovariševo 11. novembra 1918. a ubrzo prestaje i Austrougarska politička vlast. Posle Prvog svetskog rata Tovariševo pripada Bačkoj oblasti, a od 1929. Dunavskoj banovini i Bačkopalanačkom srezu.

Odmah posle Velikog rata u selu su po prvi put odigrane pozorišne predstave, prikazane prve filmske projekcije, aktivno je radio hor i tamburaški orkestar, formiran fudbalski klub. Posle 1930. u selu rade tri fabrike kudelje.

Posle Aprilskog rata 1941. u koje su poginula trojica Tovarišana, 13. aprila u selo ulazi mađarska hortijevska vojska. Ubrzo su iz sela proterali oko 60 porodica dobrovoljaca iz Prvog svetskog rata. Ozren Bingulac narodni Tribun, upravitelj škole iz Tovariševa, kasniji prvak Opere SNP u Novom Sadu, sa najviđenijim Srbima su odvedeni u Dahau, a poručnik Mladenović je streljan.

Na Kraljevskom ratnom rečnom brodu „Drava” na Dunavu pored 78 svojih drugova gine i Svetozar Ranko Mikić, mornar na tom brodu (koji je potopljen 13.aprila 1941. kod Čelareva i koji je oborio 13 nemačkih aviona u aprilskom ratu)…

U Tovariševu je sve vreme rata bilo nekoliko partizanskih baza (baza „Višnja“ na Radonićevom salašu, baza kod Krivokućinih - „baza broj dva”), gde su se krili partizani i ilegalci i odakle su se smišljale akcije.

1943/44. mađarska okupaciona vlast je sprovela nasilnu mobilizaciju Srba starosedelaca rođenih od 1920. do 1923. i poslala ih na Ruski front. Njih dvadesetak se probilo do sovjetskih jedinica, i pri tom proboju poginuli su najmanje sedmorica, ostali su se priključili Crvenoj armiji.

Kako se bližio kraj rata u noći između 11. i 13. oktobra 1944. Tovariški Nemci (oko 22% predratne populacije) su u organizovanoj evakuaciji od strane nemačkih vojnih vlasti, u zaprežnim kolima zauvek napustili selo.

Oko četiri popodne 16. oktobra 1944. u selo iz pravca Paraga ulazi jedan vod Bačkopalanačkog partizanskog odreda i oslobađa ga. Posle oduševljenja meštana i velikog slavlja u centru, već sutradan u selo iz pravca Obrovca upada velika grupa fašista. Partizani su se bez otpora povukli, a fašisti su počeli da ubijaju i pale selo. Meštani masovno beže u atar i na salaše. Tada je ubijen 21 Tovarišanin (civil) i zapaljeno je 48 kuća. Izgorela je i seoska škola, deo opštinske zgrade i stan pravoslavnog sveštenika…

Najveći broj prvih stanovnika Tovariševa, Srba, doselilo se u ove krajeve u vreme Velike seobe pod patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem 1690. Iako se Tovariševo 1698. spominje među zapustelim selima, prvi popis stanovništva datira iz 1715. sa 18 srpskih domova.

Srpska pravoslavna crkva Sv. Grigorija Bogoslova u Tovariševu podignuta je 1785. i pripada tipu vojvođanskih hramova s kraja 18. i prve polovine 19. veka čija se stilska rešenja kreću od razvijenog baroka do klasicizma. Sadašnji ikonostas, po tipu visoka oltarska pregrada sa razvijenim programom, nastao je kombinacijom rezbarije iz 1848. i ikona iz različitih vremena i različitog porekla.

Odmah preko puta pravoslavne, pa malo ukoso, nalazi se rimokatolička Crkva Sv. Karla Boromejskog koja je izgrađena 1882. Do pre par nedelja bila je bez tornja. Dok je fotografišemo prilazi nam meštanin, lokalni policajac i priča da je specijalnim građevinskim dizalicama skinut stari oštećeni toranj i poslat na popravku u jednu radionicu u Kuli. U međuvemenu je vraćen. Za ovu crkvu brine Marinko Stantić, župnik iz Bača. Crkva u kojoj se nekada skladištio građevinski materijal lokalnog preduzetnika nakon dolaska predhodnog župnika u Baču Josipa Štefkovića iznutra je okrečena, izrađena nova oltarna slika, napravljeni novi prozori, očišćeno je dvorište i vraćena je u upotrebu.

Na izlazu iz sela prema Baču nalaze se jedno pored drugog katoličko i pravoslavno groblje. Deo katoličkog, onaj na kojem su sahranjeni Nemci, zarastao je u korov, dok je drugi deo na kojem leže posmrtni ostaci ovdašnjih Hrvata i Mađara - lepo održavan.

Pravoslavno groblje ima novi i stari deo koji je međutim lepo pokošen i uređen. Na 80 i više godina starim spomenicima fascinira me izuzetan kvalitet porcelanskih fotografija pokojnika na kojima oni posle toliko godina, sunca, mrazeva, kiša i vetrova - izgledaju „kao da su živi”.

U Tovariševu živi najveći broj romskih porodica u opštini Bačka Palanka pa ovde deluje i Udruženje Roma „Čarain”. Dok se čekaju rezultati popisa, procenjuje se da u selu živi 70 romskih porodica sa oko 350 članova, što čini preko 10% stanovnika sela i mnogo veći procenat dece u osnovnoj školi. Opština pokriva troškove prevoza do Bačke Palanke za romske srednjoškolce što je značajno podiglo njihov broj. U „Čarainu” sa ponosom ističu da imaju i pet studenata a nekoliko Roma iz Tovariševa radi u pokrajinskim institucijama u Novom Sadu…

U Tovariševu se održava Moto-kros trka koja okupi oko 70 vozača iz celog regiona. Ove godine je na fudbalskom stadionu održana i prva Fijakerijada u Tovariševu. Idejni tvorac ove manifestacije je Đura Cinkocki koji je i osnovao Konjički klub „Tovariški lipicaner”.

Ulicom u kojoj se nalaze rimokatolička i pravoslavna crkva odlazimo u pravcu Selenče gde nas čeka ručak. Na izlazu iz sela metalni most preko kanala, sličan onome na ulasku u Obrovac iz pravca Nove Gajdobre. Na ćupriji tabla sa natpisom „Most mog detinjstva”.

Porodica Duška i Zore Feđver bavi se poljoprivredom već stotinama godinama, gde niko od članova porodice nije bio zaposlen u nekom drugom sektoru niti imaju jednog slobodnog dana niti bolovanja. Kako Zora kaže, iza toga stoje navike, vrednosti i vaspitanje koji se neguju u porodici i usađuju kroz ovaj tradicionalan stil života. Obrađuju preko 100 jutara zemlje kako bi nahranili preko 100 grla stoke.

Ova porodica veliku pažnju pridaje estetici i važno im je da je prostor u kome žive i rade uređen. Osim njihove farme koja je lako prepoznatljiva i autentična sa velikim skulpturama od slame koje prave svake godine, porodica Feđver voli da takvo bude i njihovo selo. Tako učestvuju u sređivanju travnjaka, cveća, puteva i rastinja u Tovariševu.

Obišli smo gotovo polovinu sela u Vojvodini i nismo sreli ovakav odnos prema uređenju svog životnog i radnog orkuženja. Feđveri kao da su iz Danske i Holandije i zaslužuju svaku vrstu pohvale i podrške.

         Robert Čoban