Biciklom kroz Vojvodinu: Novi Banovci i Stari Banovci

Područje na kojem se nalaze Novi Banovci naseljavano je još od davnina i u centru naselja postoji rimsko arheološko nalazište Burgena. Novi Banovci predstavljali su raskrsnicu Istoka i Zapada a i dan danas u centru mesta postoji kuća pod nazivom „Janeskina kafana“ koja je u tursko vreme služila kao konačište za sve vojnike i trgovce koji su putovali za Istanbul i Beč.

Mesto je počelo naglo da se razvija početkom 1980. kada između Novih i Starih Banovaca niče stambeno naselje Banovci-Dunav popularno nazvano „Kablar“, po istoimenoj firmi iz Kraljeva, koja je izgradila ovo naselje. Prve stambene zgrade useljene su 1985. Usled većeg priliva stanovništva poslednjih petnaest godina naselje se širi velikom brzinom kao i broj stanovnika Novih Banovaca koji je porastao sa 1.341 na 9.443.

U centru sela, u ulici Svetosavskoj br. 89 nalazi se kuća za koju odmah vidite da je sagrađena u 18. veku (1751). Ona se kao vojnograničarska zgrada verovatno u početku nalazila u sastavu vojne kasarne. Poznata je pod nazivom Menzulana – poštanska zgrada ili poštanska stanica. Građena je kao ugaoni objekat, pravougaone osnove, masivne gradnje, koji dominira okolinom. U kući se trenutno nalazi riblji restoran "Priča" koji kada smo mi prolazili - nije radio…

Hram Svetog Vasilija Ostroškog Čudotvorca nalazi se u Školskoj ulici bb. Željom meštana Novih Banovaca, 1991. osnovan je Inicijativni odbor Srpske pravoslavne crkve za osnivanjem crkvene opštine i uprave parohije u mestu.

Osvećenje temelja započetog hrama Svetog Vasilija Ostroškog Čudotvorca, 28. avgusta 1992. izvršio je Episkop sremski Vasilije. Ovo zdanje podignuto je po nacrtima arhitekte Mileta Zeca i građevinskog inženjera Marka Babića u vizantijskom stilu. Sa pokloničkog putovanja, iz manastira Ostrog donet je kamen koji je obrađen i uzidan iznad ulaznih vrata na zapadnoj strani hrama u Novim Banovcima.

Ženu koja je prodavala ikone i sveće pitali smo gde se nalazi katolička crkva i ona nas je uputila u pravcu Vojvođanske ulice, bliže obali Dunava.

Rimokatolička crkva Rođenje Blažene Device Marije sagrađena je 1766. pod pokroviteljstvom austrijske carice Marije Terezije (1740-1780). Jedna je od najstarijih rimokatoličkih crkava u Sremu. U Opštini Stara Pazova najstariji je sakralni objekat, a prvobitni izgled i arhitektura su u potpunosti sačuvani. Kada smo je mi posetili u toku su bili radovi na izolaciji od vlage i zameni stolarije na prozorima.

Iz Novih Banovaca stižemo u susedne Stare Banovce. U antička vremena ovde se nalazila rimska tvrđava Burgene. Selo Banovci ovde postoji od 16. veka, a možda i duže. Na ovom mestu su se nekada takođe nalazila sela Darinovci i Tusa, koja više ne postoje. Tokom 1566. i1567. godine,  Turci su izvršili popis stanovništva koji pokazuje da su u Starim Banovcima tada većinom živeli Srbi. Prema popisu iz 1734. u selu je postojalo 53 kuća, a do 1756. broj je porastao do 211.

U mnoštvu podataka o hajdučiji u Sremu toga doba najviše ih se odnosilo na Lazu harambašu koji je u ritu nasuprot Banovaca pljačkao sa družinom trgovačke lađe i imućnije ljude po selu. O zanatlijama i trgovcima u drugoj polovini 18. veka nema pisanih podataka ali je sigurno bilo vodenica, tako je 80-tih godina toga veka osnovana manufaktura sukna za potrebe Vojne granice. Po zapisu iz 1785. Stari Banovci leže na Dunavu i imaju 241 graničarsku kuću podignutu pod konac, kvartir za kapetana, crkvu od dobrog materijala, šupu za egzercir, strelište, zabran za konje…

Za vreme Prvog svetskog rata mnogi Banovčani su poginuli kao vojnici carevine, mnogi su se iz rata vratili kao invalidi i bogalji, a mnogi su se predavali već u prvim borbama na ruskom frontu.

Značajnu prekretnicu u životu Banovčana predstavljalo je uvođenje pristaništa i brodske veze sa Beogradom 1929. godine, što je omogućilo transport robe i jače veze sa centrima gde su se školovali đaci. Nedeljom se vozila turistička tura kako se tada zvala šetna lađa koja je iz Beograda za Slankamen, Titel ili Novi Sad polazila ujutru a vraćala se uveče. Od 1930. posle uvođenja brodske veze uvedena je električna struja iz Makiša, a iste godine formiran je i fudbalski klub “Dunav".

Banovčani su imali i satirični list “Među nama” koji je izlazio jednom nedeljno od 1934. do Drugog svetskog rata. Pored parnog mlina, Vilhelm Konrad je pred Drugi svetski rat izgradio nov električni mlin. Za vreme Drugog svetskog rata naselje je stradalo od ustaškog terora. Starobanovčani su u narodnooslobodilačkim borbama hapšeni i terani u zatvore i logore. Posle odlaska nemačke vojske, meštani su se vratili svojim kućama gde su zateli pravu pustoš.

Seoska kuća u ulici Pavla Šašića 99 pod zaštitom je države kao interesantan primer bogatog seoskog domaćinstva sa očuvanom velikom kućom, postavljenom dužom stranom na regulacionu liniju ulice, ispod zadnjeg dela kuće nalazi se podrum, a u produžetku kuće su šupe i štala. Sa ulične strane nalaze se četiri prozora oivičena stubovima, tavanski otvori su ukrašeni stilizovanom biljnom ornamentikom, dok u središnjem tavanskom delu stoji godina 1912. kada je kuća izgrađena. Sa ulične strane postavljena je crna mermerna ploča na kojoj stoji da je u ovoj kući osnovan mesni odbor AFŽ-a 8. januara 1943. Kuća je bila vlasništvo porodice Tomašević, tj. Koste Tomaševića legendarnog golgetera Crvene zvezde, jednog od osnivača kluba i reprezentativca Jugoslavije. Broj stanovnika sela je od 1948. do 2011. porastao sa 2.029 na 5.954.

U centru sela, preko puta kancelarije Mesne zajednice i spomenika borcima palim u NOB nalazi se pravoslavna crkva. Banovci su verovatno još u 16. veku imali nekakvu crkvu jer se u popisu pominje i pop Paval, ali prva o kojoj imamo pisanih podataka potiče iz 1726. i bila je sačinjena od pletera. Krov je imala od šindre, a posvećena je bila prenosu moštiju Svetog Nikole, zaštitnika brodara. Ova crkva je imala jedno malo zvono, jedan prozor na oltaru i dva u muškoj priprati, a ikonostas je imao 20 slika među kojima se nalazila i ikona Svetog Nikole, kome je crkva bila posvećena. Crkvu je osvetio Nikanor Milentijević Krušedolski 13. juna 1731.

Izgleda da je ova crkva od pletera služila samo četvrt veka jer se 1751. u Banovcima pominje crkva od drveta, a uskoro zbog naglog povećavanja broja stanovnika, Banovčani umesto drvene grade crkvu od cigle. Prema jedinoj sačuvanoj fotografiji s kraja 19, veka to je bila niska i mala jednobrodna građevina, bez apsida, svoda i tornja. Krov joj je bio od šindre, a sa svake strane je imala po dva prozorčića i naknadno dozidan oltar, dok je zvonik bio smešten pored crkve. Nalazila se na samom Dunavu, stotinak metara nizvodno od današnje crkve, ali kako je Dunav sve više odranjao obalu i potiskivao naselje, ta crkva je postala ugrožena od “ napasti dunavske”. Dunav joj je odneo oltar 1895. Kada se 1897. i ostatak crkve srušio, inventar je prenet u novu crkvu. Na mestu gde se nalazila nešto kasnije je postavljen veliki krst.

Crkva u Starim Banovcima posvećena prenosu moštiju Svetog Nikole, podignuta je na temeljima koji potiču iz 1777. Kao prepoznatljiv stil gradnje ističe se mešavina gotike i romanike.

"Neobična kuća bez prozora i krova"

Muzej Macura se nalazi u Zemunskoj ulici bb u Novim Banovcima. Meštani su zdanje nazvali “neobičnom kućom bez prozora i krova”, a ime je poneo po svom vlasniku i kolekcionaru Vladimiru Macuri.

Otvoren je u maju 2008. kao prvi privatni muzej u našoj zemlji. Površina muzejskog kompleksa iznosi oko 650 metara kvadratnih, gde se čuvaju dragocena dela zenitizma, jugo–dade, ruskog i poljskog konstruktivizma, srednjovekovne avangarde, beogradskog nadrealizma, grupa EKSAT 51 i Gorgona, visoke moderne, konceptualne umetnosti, bečkog akcionizma, vojvođanske neoavangarde… Umetnička zbirka predstavlja jednu od najvećih privatnih kolekcija neoavangardne umetnosti na ovim prostorima.

Vladimir Macura je poreklom iz Knina, ali se sredinom 80-ih godina prošlog veka preselio u Beč. Tamo je počeo da se bavi kolekcionarstvom i vremenom se rađala ideja o sopstvenoj galeriji odnosno muzeju.  I Magacin Macura ime je, kao i sam muzej, poneo po svom vlasniku Vladimiru Macuri. Nalazi se u Grčkoj ulici u Starim Banovcima, a Banovčani su taj prostor nazivali Stari mlin. Smešten je nekoliko kilometara uzvodno od muzeja “Macura”, ploveći Dunavom od Novih ka Starim Banovcima, odnosno 25 km drumom od Beograda. Magacin Macura zamišljen je kao mesto za arhiviranje najrazličitijih umetničkih dela i postupaka i za reviziju svega što nam se događalo. "Nekadašnji rudnik hleba postao je rudnik nade”, kaže Vladimir dok sedimo na terasi ispred magacina i gledamo u brodove koji klize površinom velike reke.

U Magacinu su arhivirani dokumenti o umetnosti i radu grupe Gorgona - Josipa Vanište, Ere Milivojevića, Gergelja Urkoma, Brace Dimitrijevića, Koste Bogdanovića, Marine Abramović, Olge Jevrić, Vladana Radovanovića, Jozefa Bojsa…

Visoki ikonostas, bogato ukrašen biljnim ornamentima, drvorezbario je Marko Vujatović 1815. Oslikavanje ikonostasa započeo je 1836. Konstantin Lekić, a radove je završio 1840. Živko Petrović.

Crkva poseduje i dve ikone Bogorodice, rad slikara Mihajla Jevtića iz 1791. odnosno Nikole Apostolovića iz 1803. Na sajtu Turističke organizacije Stare Pazove nalazim fotografiju iz 1939. na kojoj se vide seoska deca kako poziraju uz nova zvona iz livinice Jeremić u Zemunu pre nego što su postavljena.

Kraj današnjeg puta predviđen je u čardi "Bašta pustolova" koja je jedno od onih mesta na Dunavu gde kada jednom dođete, uvek se vraćate i u ovom slučaju to nije otrcana fraza. Nalazi se u sklopu Kluba ljubitelja ekstremnih sportova Pustolov. Sportski teren za odbojku na pesku i veštački zid sa mini izbočinama za planinarenje, ture vožnje kanuom od Banovaca do Surduka, kamp sa 15 šatora i 3 bungalova, sve ga to čini sastavnim delom letnjeg programa zabave za posetioce i kupače na Dunavu. Čarda je potpuno u alaskom maniru, ukrašena ribarskim mrežama a od hrane naravno dominiraju rečni riblji specijaliteti. Osoblje je ljubazno i opušteno, pa vas svojim ponašanjem bukvalno navedu da se ne osećate kao klasičan gost, već kao neko ko je sastavni deo enterijera godinama. Zamimljivo je da se u ovom restoranu snima serija „Komšije„ koja se emituje na RTS-u.

Dočekao nas je ljubazni domaćin i glavni pustolov Marko Prodanović. Odlična pečena rečna riba zalivena domaćim vinom i pogled na Dunav bili su dovoljni da sav umor i blaga upala mišića sa početka biciklističke sezone - nestanu kao rukom odnešeni.

Robert Čoban