BICIKLOM KROZ VOJVODINU Nadalj (3): Iz pepela rođeno novo selo
Kada se gleda iz vazduha, Nadalj je gotovo savršeni pravougaonik smešten u sred plodnih njiva.
Sokaci se seku pod pravim uglom poput njujorških ulica i avenija. Ali to je „novi Nadalj”. Stari je zajedno sa susednim Nadašem - spaljen i potpuno uništen početkom 18. veka. Selo Nadalj se prvi put pominje u pisanim izvorima 1543. kao obveznik prireza. U isto vreme i u istom spisu, spominje se i naselje Nadaš, takođe kao obveznik prireza. Prvi Nadalj, preteča današnjeg sela, nalazio se pored desne obale Velikog bačkog kanala i druma Turija – Bačko Gradište. U Vojnoj granici, koja je osnovana 1701. Nadalj je u početku vojnički pripadao Čurugu, a od 1809. sa Gospođincima čini zajedničku kompaniju.
U Rakocijevoj buni, koja je trajala od 1703. do 1711. uništeni su i prvi Nadalj (verovatno sredinom oktobra 1705.) i naselje Nadaš. Naime, kad je Panonska nizija potpuno oslobođena od Turaka Karlovačkim mirom 1699. Mađarska nije dobila očekivanu nezavisnost, već je postala deo Habzburške monarhije sa sedištem u Beču. Ferenc Rakoci podiže ustanak za oslobađanje Mađara od austrijske vlasti i nekoliko puta poziva na svoju stranu i Srbe, ali se oni nisu hteli pobuniti protiv cara od kojeg su dobili „privilegije” i države u koju su tek izbegli od Turaka. Austrijski car je tada koristio i Srbe za gušenje ovog ustanka, zbog čega su Rakocijevi vojnici izvršili odmazdu nad srpskim stanovništvom. Iz izveštaja jednog generala Rakociju, saznajemo da je njegova „vojska sve do petrovaradinskih šančeva posekla sve Srbe i sva mesta i svo blago u prah pretvorila.” Većina Srba je bila raspoređena duže reke Tise spremna za sukob sa Turcima koji su još držali Banat, pa nisu očekivali da će ih iza leđa napasti Rakocijeva vojska. Tako su Nadalj i Nadaš pretvoreni u pustare na kojima se tek posle 100 godina podigao sadašnji Nadalj.
U proleće 1800. pred šajkaškim majorom baronom Aronom Stanisavljevićem udaren je kolac na sredini budućeg naselja. Na tom mestu, u centru sela - danas se nalazi krst. Naseljavanje kmetova na pustaru Nadalj odobreno je 19. septembra 1801. Već iste godine podeljeni su placevi i počela je izgradnja kuća. Većina novih Nadaljčana došla je iz Čiba (današnjeg Čelareva) pošto je Državna komora prodala selo mađarskom veleposlaniku Marfiju. Prvi komandant sela bio je stražmešter Deda Đulinac, prvi paroh - pop Teodor Georgijević (Đorđević) i prvi učitelj Nikola Kešanski.
U Revoluciji 1848/49. i ratu protiv mađarskih honveda Nadalj je zauzimao strateški važan položaj kao deo odbrambenog sistema „Srbobran“, pošto se nalazio između Sentomaša (Srbobran) i Feldvara (Bačko Gradište). Šajkaši iz Nadalja su učestvovali u bitkama za Sentomaš tokom juna, avgusta i septembra 1848. Međutim, nakon četvrte bitke kod Sentomaša (3. aprila 1849.) mađarska vojska je ušla u selo i spalila ga.
Nakon završetka revolucije, Nadalj i Šajkaški bataljon su uključeni u sastav Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata ali su ostali pod posebnom vojnom upravom. Naredbom Franje Josfia od 9. juna 1872. ukinut je Šajkaški bataljon, a zakonom iz 1873. je uključen u sastav Bačko-bodroške županije.
Broj stanovnika Nadalja je rastao tokom druge polovine 19. veka. Prema popisu iz 1880. to je po svemu srpsko mesto u kojem 1.820 duša: 1673 Srba, 36 Mađara, 37 Nemaca, a broj ostalih je 74.
Među znamenite Nadaljčane svakako treba ubrojiti Stevana Surdučkog (1792-1884), komandanta Šajkaškog bataljona za vreme Revolucije 1848/49. godine. Rođen je 1792. u Čibu (Čelarevu) od oca Trifuna i majke Jovanke, rođene Kostić iz Begeča. Posle dvogodišnjeg kursa u Vinkovcima, 1812. godine proizveden je za kaplara i raspoređen u Petrovaradinsku regimentu. Januara 1815. unapređen je za podoficira i oženio se, a već aprila je upućen na front u Nemačku (doba Napoleonovih ratova). Služio je u sastavu jedne pontonjerske jedinice koja je postavljala most na reci Rajni. Ovde je unapređen za stražmeštera. Po završetku rata (1815), njegova jedinica je Dunavom doplovila do Pešte. Pošto se Dunav zaledio, put je nastavila usiljenim maršem preko Subotice do Jarka, gde je saznao da mu je žena umrla.
Revolucionarna 1848. zatekla ga je sa službom u Đurđevu. Među prvim šajkaškim oficirima Surdučki se priključio srpskom pokretu, dobio čin pukovnika narodne vojske i bio postavljen za komandanta Šajkaškog bataljona i cele Bačke. Na njegov predlog je u Sentomašu izgrađeno utvrđenje Srbobran koje je kasnije dalo ime celom naselju. Učestvovao je u odbrani Sentomaša i Feldvara (Bačkog Gradišta), kao i u oba napada na Temerin zajedno sa Đorđem Stratimirovićem. Posle Revolucije službovao je u Beču gde se i penzionisao. Umro je u Novom Sadu maja 1884. a sahranjen na Almaškom groblju.
Za kraj, priča o Jovanu Kešanskom, akademskom slikaru i ikonopiscu koji je rođen u Nadalju 22. decembra 1879. od oca Kirila i majke Ljubice, rođene Mušicki iz Đurđeva, čiji su preci bili u srodstvu sa pesnikom i vladikom Lukijanom Mušickim. Osnovnu školu Kešanski je završio u Nadalju. Već tada su učitelji zapazili njegovu darovitost, naročito kada je samostalno nacrtao Marka Kraljevića, Miloša Obilića i Musu Kesedžiju. Gimnaziju je pohađao u Vrbasu i Novom Sadu. Završio je Umetničku akademiju u Minhenu. Jedno vreme je bio i na studijama u Parizu, a zatim je putovao po Italiji radi proučavanja slikarstva. Izvesno vreme je živeo u Novom Sadu, a pred Prvi svetski rat je radio u jednom ateljeu u Beču. Posle Prvog svetskog rata bio je podbeležnik u Nadalju, a zatim profesor u srbobranskoj i čačanskoj gimnaziji. Poslednje godine života proveo je u Nadalju, gde je umro i sahranjen maja 1940.
Kešanski je jedan od poslednjih vojvođanskih ikonografa. Njegovo delo su ikonostasi pravoslavnih crkava u Đurđevu i Nadalju, brojni portreti pojedinih ličnosti, kao i pejzaži iz Vojvodine i Dalmacije.
Tokom 1816. godine mesto je zadesila velika poplava, nakon čega je sve do Revolucije 1848/49. selo napredovalo, naročito u pogledu stočarstva.
Do gradnje sadašnje pravoslavne crkve, služba se prvo izvodila u jednoj improvizovanoj trščari godinu dana, pa duže vreme u školskoj zgradi sagrađenoj od čerpića. Na crkvenom svodu (koji deli oltar od soleje) je (1893) pisalo da je gradnja crkve trajala između 24/12. aprila 1811. i 27/15. avgusta 1813. Bogomolja je osveštana 12. decembra (30. novembra) 1813. na dan Sv. Andrije Prvozvanog.
Apila 1849. posle bitke kod Sentomaša, Nadaljčani su u panici pobegli iz sela koje je tada spaljeno. Tada je izgorela i crkva: oltar, stolovi, prozori, krov i gornji deo tornja. Posle uspostavljenog mira, izbeglice su se vratile u opostošeno selo. Pred crkvom su našli sagorele delove ikonostasa. Crkva je odmah očišćena, umesto ikonostasa bilo je zastrto platno, a nešto kasnije postavljena je daščana oltarska pregrada sa nekoliko ikona.
Ikonostas u Đurđevu je najobimnije delo Kešanskog i sastoji se od 23 ikone. Na ikonostasu nadaljske crkve Kešanski je izradio 18 ikona, zatim ikone u Bogorodičinom i vladičanskom tronu, kao i slike na svodu crkve. Od svih ovih ikona najimpresivnije deluje Majka Božija u Bogorodičinom tronu. Kao model za ovu sliku poslužila mu je jedna seoska lepotica koja je umrla kao devojka. To je jedno od najboljih ostvarenja Kešanskog. Ističu se još Tajna večera, Sretenje Gospodnje, Rođenje Hristovo, Preobraženje i Vaskrsenje.
Prema popisu iz 2022. Nadalj ima 1.804 stanovnika što je najmanji broj žitelja u proteklih 150 godina (1880. bilo ih je 1820).
Nešto optimizma u budućnost Nadalja unosi oglas na tabli u centru sela na kojem na srpskom i mađarskom piše: „Kupujem kuću do 15.000 eura”. Jer, obično se na oglasnim tablama po vojvođanskim selima kuće nude.
Robert Čoban
