BICIKLOM KROZ VOJVODINU Debeljača: Kako je Jevanđelje iz Rusije preko Carigrada i Lemnosa stiglo u Banat

Nakon osveženja i dogovora o planu obilaska Debeljače i Padine - Laslo mi pokazuje panoe sa fotografijama koje svedoče o različitim kulturnim manifestacijama koje su se proteklih decenija dešavale pod ovim krovom: pozorišne predstave, koncerti, pesnička nadmetanja...

Ono po čemu je ovo selo čuveno u Banatu, Vojvodini pa i šire svakako je Vašar u Debeljači koji se na ovdašnjem vašarištu tradicionalno održava već više od jednog i po veka u čemu je svakako rekorder na ovim prostorima. Laslo nam priča da je dozvola za vašarište dobijena 10. avgusta 1862. a prvi Debeljački vašar se desio 1873. pa se ove godine slavi 150 godina. U početku je Debeljački vašar trajao 3-4 dana i održavan je tri puta godišnje. Danas ga organizuje lokalno JKP “4. Oktobar“ i održava se 6 puta godišnje (mart, april, jun, avgust, septembar, novembar) uvek petkom i traje jedan dan. Na vašaru koji je uzgred i najveći u Banatu, prodaje se stoka, tu su i razne zanatlije, šeširyije, opančari, obućari i mnogi drugi. Bude tu i šatora sa živom muzikom, pićem i hranom, poslastičara od kojih se može kupiti „medeni kolač sa ogledalom”, tu su i ringišpili kao i igračke za najmlađe.

Posle par minuta hoda od Doma kulture stižemo do pravoslavnog Hrama Preobraženja Gospodnjeg ispred kojeg nas dočekuje ljubazni jerej Igor Karanović. Priča nam da je crkva podignuta 1935. za vreme Episkopa banatskog Georgija Letića i vladavine Petra Drugog Karađorđevića o čemu svedoči i tabla u unutrašnjosti hrama. 

Inače, Srpska pravoslavna crkvena opština u Debeljači formirana je još krajem 19. veka a 1920. je kupila jednu kuću za parohijski dom (stan sveštenika). Ikonostas u novosagrađenom hramu je oslikao Rus izbeglica Vladimir Zelinski 1936. Privremena pravoslavna bogomolja je bila smeštena u zgradi Osnovne škole. Tokom zakopavanja krsta na mesto u parku, gde će se podići hram, pročitan je tekst povelje koja je u temelj uzidana. Nakon toga crepajski sveštenik Bogdan Novaković je u svom govoru izneo „velike smetnje koje su debeljački pravoslavni građani morali otkloniti dok su do ovog momenta mogli doći”. Zakusku je kako svedoče spisi, priredio Svetozar Jovanović sekretar Crkvene opštine Debeljača.

Sadašnji sveštenik Igor Karanović kaže kako se broj vernika povećao nakon Oluje kada je Debeljača najviše od svih sela u ovom kraju prihvatila izbeglice iz Hrvatske. Time je ovo mesto potvrdilo reputaciju najtolerantnijeg banatskog sela. Naime, ovdašnji većinski Mađari pripadnici su reformatske veroispovesti i uvek su bili otvoreniji za različitosti od nekih drugih religija. Tako je u Debeljači pre Drugog svetskog rata postojala i najveća ovdašnja zajednica Jevreja o čemu svedoči zgrada sinagoge i sačuvano Jevrejsko groblje koje ćemo kasnije posetiti. Sveštenik Karanović nam otrkiva i da je posle Oktobarske revolucije u Debeljaču došla i zajednica ruskih Roma pravoslavne vere. Pokazuje mi i Jevanđelje na ruskom koji su doneli sa sobom i kaže da se većina prezivaju Romanov i Ivanov.

Posveta na Jevanđelju je posebno zanimljva i svedoči o dramatičnom putu njegovog vlasnika od Rusije preko Carigrada i grčkog ostrva Lemnos do Debeljače: „Ovo Sveto Jevanđenje naš otac i roditelj Benijamin Ivanov primio je iz ruku njegovog visokopreosveštenstva gospodina Antonija, mitropolita kijevskog i Galicije, prvosvetitelja Ruske pravoslavne crkve zagranične na dan 14. marta 1921. godine kada je bio rukopoložen od strane gospodina Benijamina, bivšeg upravnika vojnog i pomorskog sveštenstva Naoružanih snaga Južne Rusije u san (čin) sveštenika u crkvi bivše Ruske ambasade u Carigradu i naimenovan za sveštenika štaba Kubanske kozačke divizije na ostrvu Lemnosu i za učitelja Dečije škole iste divizije. Sveto Jevanđelje dao je naš otac na dar Hramu Preobraženja Gospodnjeg u Debeljači po odlasku u penziju marta meseca 1963. Sinovi: Svetozar, Nikolaj, Vladimir i Aleksandar.”

Sveštenik se žali da je proteklih godina sve manje vernika: „Posle Oluje i dolaska naše pravoslavne braće iz Hrvatske ovdašnja zajednica je porasla. Međutim, kada je većina njih dobila kasnije hrvatske EU pasoše, skoro su svi otišli dalje!”

Iako uveku manjini, Srbi su u Debeljači imali svoje veoma znamenite predstavnike. 

Tako je početkom 20. veka apotekar i parfimer Sima T. Joanović dolazi u Debeljaču i nakon što je od apotekara Ambrozi Šandora kupio apoteku zida novu savremenu stambeno poslovnu zgradu na tadašnjem Jelisavetinom trgu u koju useljava svoju apoteku koja je bila opremljena po najvišim standardima tog vremena. Apoteka je imala svoju galensku laboratoriju u kojoj su izrađivani lekovi, kozmetika i parfimerija kao i prehrambene arome. Apoteka je naročito bila poznata po kozmetičkim linijama „Natalija” koja se sastojala od dnevne i noćne kreme, pudera i parfema kao i po kolekciji „Simoti” koja se pored krema, pudera i šminke sastojala i od palete od preko 50 različitih mirisnih akorda prilagođenih najširem broju potrošača. Ova apoteka je imala i svoje stovarište lekova i drogerijske robe kojima je snabdevala ostale apoteke i prodavnice široke potrošnje. Apotekar Sima T. Joanović prodavao je u Beogradu preko firme „Orion” u Gospodar Jevremovoj ulici, svoje kvalitetne domaće parfeme. Nakon prinudnog otkupa u ovoj apoteci koja je u međuvremenu postala Narodna apoteka oformljena je savremena biohemijska laboratorija. Potrebno je napomenuti da su pri apotekama ovakve biohemijske laboratorije postojale u Vojvodini samo još u Novom Sadu i Titelu.

Dok odlazimo dalje Laslo nam pokazuje zanimljivu perspektivu pravoslavne i reformatorske crkve iza nje čiji tornjevi izgledaju kao da su sjedinjeni.

Stižemo i do Mađarske reformatorske crkve koja je poznata po tome što je reč o najvećoj protestantskoj crkvi u celoj bivšoj Jugosalviji. 

Hram je građen je u periodu od 1830. do 1838. na temeljima stare crkve koja je izgorela u požaru, po projektu inžinjera Šagoka Aladara, a današnji monumentalni oblik dobija 1938. godine nakon renoviranja. U unutrašnjosti crkve na zapadnoj strani je hor. Na horu se nalaze mehaničke orgulje iz 1871, rad radionice Kovač Janoša iz Segedina. Mehanički sat na horu je iz 1909. rad radionice Pantelić iz Zemuna. Sedišta su izgrađena od hrastovog drveta. Spoljašnji izgled i enterijer karakteristični su za reformatorske crkve; pošto u njima nema fresaka, ikona i skulptura, uobičajnih u crkvama drugih veroispovesti. Zidovi su jednostavni, beli i reljefasti.

U samoj crkvi nalaze i dve mermerne ploče sa imenima sveštenika od 1799. kada je parohija osnovana (prvi je bio Janoš Tar) do danas. Primećujem da se u proteklih nekoliko decenija pojavljuju i sveštenice što je u Mađarskoj reformatorskoj i Slovačkog evangelističkoj crkvi postalo veoma često. Domaćini mi pokazuju rupu od metka na staklu između drvenih ulaznih vrata i unutrašnjosti crkve. „Crkva je bila zaključana i jedan partizan je u oktobru 1944. stavio puščanu cev u ključaonicu i opalio! Nismo hteli to da popravljamo da ostane kao svedočanstvo vremena i šta se sve dešavalo!”, priča mi Laslo.

Nešto dalje u parku dolazimo do spomenika mladiću Tiboru Cerni koji je kao vojnik Vojske Jugoslavije poginuo na Košarama 1999. Tibor je rođen u Beogradu i živeo Kovilovu ali su mu roditelji Katica i Jožef rodom iz Debeljače gde i sada žive. U ranijim izjavama za medije sa ogorčenjem su govorili o tome kako im je sin sahranjen kao da je poginuo kao dezerter a ne heroj: „Kada smo izašli s VMA, sa identifikacije, uputili su nas u Pančevo u Dom vojske. Tamo smo se sreli sa čovekom koji se preziva Malinović. Dogovorili smo se za sahranu uz sve vojne počasti. Sutradan dolazi vozilo s četiri vojnika. Izbacuju ga pred kapijom, izjavljuju saučešće i odlaze. Taj osećaj ogorčenosti i poniženosti im nikada neću oprostiti. Posle su se pravdali da je tih dana bilo puno poginulih i da je došlo do nesporazuma između Novog Sada i Pančeva oko nadležnosti. Moja porodica i ja nikada nismo dobili objašnjenje zašto nam je sin sahranjen kao da je bio dezerter. Tražila sam zvanično od vojske da mi napišu njegove karakteristike kao vojnika jer se onako sahranjuju dezerteri! Nikada ga nisam dobila...”, ispričala je pre četiri godine Katina. U međuvremenu Tibor je dobio bistu u Debeljači a u Kovilovu u kojem je odrastao i živeo dobio je spomen-tablu i mural a lokalni sportski centar poneo je njegovo ime pa je nepravda donekle ispravljena.

Za sedam dana na ovom mestu čitajte šta smo još čuli, videli a Boga mi i probali u Debeljači; kako izgleda radionica za proizvodnju dunja i jastuka romske porodice Romanov u kojoj su snimani neki kadrovi čuvenog filma „Skupljači perija”, kako danas izgleda sinagoga a kako Jevrejsko groblje u Debeljači i šta je to „fontoš kolač” i zašto bez njega nema pozivanja u svadbu.

Robert Čoban