BICIKLOM KROZ VOJVODINU Bavanište, Deliblato i Gaj

Bavanište spada u red starih naselja južnog Banata pa i čitave Vojvodine a pre 100 godina je imalo više stanovnika od Kovina.

Na prvi pogled se vidi da je reč o bogatom selu, neke privatne kuće u centru strarije od sto godina građene su sa jednim spratom što je bila odlika samo većih i imućnijih naselja.

Prvi put se spominje 1412. kada se javlja pod nazivom pustara Bolvanis. 1428. zabeleženo je kao naselje. Pokoravanjem Banata od strane Turaka Bavanište je opustelo. 1660. na karti su zabeležena dva naselja: Veliko i Malo Bavanište. Velike promene (seobe, ratovi, bolesti) tokom 18. veka bitno su uticale na dalji razvoj Bavaništa. Na kartama 1723. i 1761. se oba naselja označavaju kao nenaseljena. Međutim, kako se naselje odlikovalo plodnim zemljištem, Austrija je odlučila da se podigne i obnovi Bavanište. Tako se 1766. godine u Bavanište doseljavaju Srbi pretežno iz Kovina, Gaja i Dubovca…

Bavaništanac Pavel Hayi Stojanović je 1781. bio na pokloničkom putovanju u Svetu Zemlju - Jerusalim. Ostavio je putopisne beleške u jednoj rukopisnoj knjižici, sa tog hayiluka koje je objavio 1843. budimski srpski list. Hayija svoje zapise počinje rečima: „O čuda i lepote prevelike!” Takođe je iz Jerusalima poslao dva pisma svojim bližnjim u Banatu. Hayi Pavel je 1766. u svom domu ugostio austrijskog cara Josifa Drugog tokom njegovog putovanja radi vizitacije države. Tog dana se domaćinu rodio sin Vasa, kojem je car tom prilikom darovao 12 dukata. Svedočanstvo svog dede sačuvao je unuk Petar Hayi Stojanović.

Silazimo sa bicikla u centru, preko puta pravoslavne crkve. Gradnja Hrama Uspenja Presvete Bogorodice u Bavaništu počela je 23. maja 1776. Završen je 1778. i iste godine osveštan 28. avgusta, kada je i odslužena prva liturgija na dan Uspenja Presvete Bogorodice…

U Bavaništu se u maju ove godine održala 20. jubilarna manifestacija “Dani ćirilice”. Svečana dodela nagrada realizovana je u susret Danu Svetog Ćirila i Metodija koji se obeležava 24. maja. Učenici osnovnih i srednjih škola pisali su o temi „Sloboda“.

Pristigao je ukupno 2.351 rad, od čega 449 literarnih, 375 ilustracija, 1.314 kaligrafskih radova i inicijala, 107 veza i 106 lutki. Najviše radova bilo je iz Srbije, a učestvovali su i učenici iz Republike Srpske, Francuske, Nemačke, Italije, Južne Afrike, Velike Britanije, Australije i Bocvane. U galeriji Svetosavskog doma i uz zvuke tambura „Kovinskih bećara”, izložene su likovne i kaligrafske kreacije, inicijali, ilustracije, vez i druge rukotvorine, lutke u narodnim nošnjama, priče i stihovi…

Nedaleko od Bavaništa, skriven u šumi nalazi se manastir posvećen Rođenju Presvete Bogorodice. Otac Rafailo, starešina manastira, nije bio tu, otišao je na sahranu, kaže žena koja je radila u bašti između crkve i konaka. Ljubazno nas je primila i uvela u hram na čijim vratima se nalazio znak koji kaže da je u njemu zabranjeno (da, zabranjeno!) nošenje epidemiološke maske.

Pričala nam je o 18-godišnjem momku iz Pančeva koji je samouk oslikao deo fresaka u crkvi. Opominje nas da zaključamo bicikle jer se njoj dogodilo da joj ukradu dvotočkaša i to iz porte manastira.

Po narodnom predanju manastir je osnovan na ovim prostorima sa kraja 16. veka, a nastanak se vezuje za vreme srpske Despotovine.

Manastir je smešten u šumu kako ne bi bio na udaru razjarenim Turcima. Tako prikriven manastir je opstajao do 1716. kada je spaljen i razoren kao i selo. Narod se tada razbežao po okolnim mestima, da bi se već sledeće godine vratio i započeo obnovu sela.

Dubovčani, Gajčani, Dolovci, Kovinci i narod preko Dunava spustili su se sa brega u močvarnu udolinu i naselili Bavanište. Prvo su podigli crkvu 1776. na mestu današnjeg krsta. U ratu sa Turcima 1788. hram je zapaljen i oštećen a 1790. je sagrađena današnja crkva na mestu gde se i sada nalazi, prvobitno je prekrivena šindrom, a 1812. je postavljen crep.

Ulazimo u Deliblato nakon jednosatne vožnje prašnjavim poljskim drumom iz pravca Bavaništa. Na samom ulazu, pastir sa čoporom koza i ovaca, tu je i obavezni magarac predvodnik kao i nekoliko čobanskih pasa. Od nekakvog žutog kombija napravio je svoju čobansku kućicu. Prolazimo pored kuća - neke su stare, sa raskošnim ali zapuštenim kapijama, neke su napuštene, samo što se nisu srušile...

Prvi pisani podaci o Deliblatu datiraju iz 1660. i po njima naselje je verovatno nastalo za vreme Turaka i spominje se kao srpsko. Zapisani su u „Katastigu” iz te godine samo Mihailo Dolovac, brat njegov Zaharija i Nikola. Verovatno je veći broj doseljen pod grofom Đurđem Brankovićem i patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem. U ratovima Austrije i Turske Deliblato je pretrpelo znatna oštećenja, tako da je nakon proterivanja Turaka ostalo samo 16 domaćinstava.

Prema podacima crkvene hronike 1778. podignuta je Srpska pravoslavna crkva od tvrdog materijala u blizini stare koja je tom prilikom porušena.

U novoj Crkvi Prenosa moštiju Svetog Nikole, ikonostas je 1778. oslikao Jakov Orfelin koji je, uz Teodora Kračuna, naš najznačajniji predstavnik baroka u slikarstvu, što ikonostasu ove crkve daje posebnu vrednost.

Uz crkvu se nalaze i tri nadgrobna spomenika iz 18. veka i pripadaju članovima jedne porodice čiji je najznačajniji član, predstavnik, legendarna žena - seoski knez, Anđelija Maksimova. Njen nadgrobni spomenik je od ružičastog mermera sa krstom i nalazi se uz zapadni zid porte, tačno prema zapadnom ulazu u crkvu. Na njemu piše: 1770 (ili jedan), gde počiva raba Božija Angelija Maksimova, Ljuli 30. Ona je bila ćerka sveštenika Maksima Voinovića ili Veinovića. Odlikovala se smelošću, hrabrošću i pameću, te je bila seoski knez - Knez Anđelija.

1848. rođen je sin deliblatskog kapelana Petra Arsenijevića, Vasilije pa promenivši ime Vladan Arsenijević (1848—1900). Vladan je bio profesor u Novom Sadu i Karlovcu, autor - prevodilac više uybenika iz prirodnih nauka, književnik i novinar - urednik „Glasa naroda” u Novom Sadu.

Na prvom sistematskom popisu 1869. Deliblato je imalo 3.505 stanovnika, a 2002. gotovo isto - 3.488 stanovnika dok je po popisu iz 2011. broj pao na 2.939. Očekuje se da će ih na novom popisu biti oko 2.500. Najbrojnije etničke grupe su Srbi i Rumuni.

Kažu da nema veće boli od one kada roditelji sahrane svoje dete. Iz takve boli nastala je Markova crkva, hram na ulazu u selo Gaj u Banatu. Sin jedinac Marko Stojanović (27) otišao je na doček Nove 2014. godine, bio raspoložen i družio se, vratio se oko pet ujutro... Kada ga je majka oko jedan popodne došla da ga probudi - videla je da je mrtav. Njegovi otac i majka veruju da je bio otrovan. Za 60 dana su sagradili crkvu u kojoj se pored Markovih slika nalazi i njegova voštana figura. Na ulazu u crkvu je freska sa likom Marka Stojanovića. Ljudi koje smo sreli u selu, danas gotovo 8 godina od prerane Markove smrti samo sležu ramenima...

Sedamo u baštu kafea u centru sela i pričamo sa lokalcima. Pokazuju nam dva velika bela kamena „koje su ovde doneli Nemci”, niko ne zna čemu služe ali i dalje stoje sa obe strane ulice, jedan pod zaštićenim drvetom, drugi naslonjen na kuću ispod dvojezičnog natpisa „Ulica Maršala Tita” (na srpskom i rumunskom). Bivši rukometaš, danas vozač kamiona priča nam kako mu je sin u Americi, mladi odlaze, selo je sve praznije.

Ovde u Deliblatu 1904. je rođen Paja Marganović, jedan od slavnih 7 sekretara SKOJ-a. Obućarski zanat je završio u Vršcu, gde se na kraju rata 1918. i upoznao sa radničkim pokretom. Član Saveza komunističke omladine Jugoslavije je od 1920. godine. Bio je član i sekretar Centralne uprave radnika Jugoslavije.

Od 1921. živeo je u Zagrebu, a u periodu od 1924. do 1928. školovao se na Sverdlovskom univerzitetu u Moskvi.

Na Četvrtom kongresu KPJ u Drezdenu, novembra 1928. izabran za člana Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije i postao sekretar Centralnog komiteta SKOJ-a. Krajem 1928. vratio se u Jugoslaviju.

Više puta hapšen i proganjan. Poslednji put je uhapšen aprila 1929. u toku priprema za prvomajske demonstracije. Posle hapšenja zverski je mučen i ubijen, 30. jula 1929. u zagrebačkoj policiji. Sahranjen je u Grobnici narodnih heroja na Zagrebačkom groblju Mirogoj. Po njemu je nazvana Ekonomsko-trgovinska škola u Pančevu i kao i osnovna škola u rodnom selu.

Preko puta škole nalazi se lepo uređen trg, kao da je neka italijanska pjaca. Trgom dominira spomenik „Revolucija” (potpisan sa „Jovović 1965”. Podigli su ga meštani u znak sećanja na svoje poginule u Drugom svetskom ratu. Spomenik je posvećen i borbama i delovanju Južnobanatskog partizanskog odreda koji je na ovom prostoru najduže boravio. Na njemu se nalazi tekst upućen mladima da nikada ne zaborave žrtve koje su im donele slobodu.

Emanuel Veverica, mladi sveštenik Rumunske pravoslavne crkve u Deliblatu je svega par par meseci. Izlazi iz prostorija parohijskog doma iza crkve tek nakon trećeg „Gazde!”. Žali se kako narod slabo ide u crkvu: „Tako je i kod nas i kod komšija Srba, u obe crkve nedeljom po desetak ljudi, uglavnom starijih žena!”. Rumunska pravoslavna crkva u selu sagrađena je 1924. i vrlo je slična onoj u Vršcu.

Selo Gaj ima bogatu revolucionarnu tradiciju. Ovde je 8. marta 1942. u kući porodice Stojković osnovan Južnobanatski partizanski odred. U NOB svoje živote dalo je blizu 200 stanovnika Gaja. U oktobu 1965. u znak sećanja na Mišu Stojkovića otkrivena je bista poginulom komandantu Odreda. Njegovo ime nosi i osnovna škola kao i glavna ulica u selu.

Po popisu iz 1869. Gaj je imao 1.526 stanovnika, a po poslednjem popisu 2011. bilo je 2.929 stanovnika. Pored većinskih Srba u Gaju žive i značajne zajednice Čeha, Mađara i Roma te manji broj Rumuna i Hrvata.

Putokaz „Hipodrom” nas je sa glavnog puta desno u Ulicu 29. novembra i na kraju putu dolazimo do travnatog terena na kojem se prema rečima meštana održavaju konjske trke.

Crkva Vaznesenja Gospodnjeg u Gaju je podignuta u periodu između 1770. i 1780. Posvećena je Vaznesenju Gospodnjem – Spasovdanu. Ikonostas i zidno slikarstvo u hramu radio je slikar Đorđe Pecić iz Kikinde u periodu od 1906. do 1907. U crkvi se čuvaju četiri prestone ikone starog ikonostasa koje je 1802. radio Đorđe Diklić. Najstarija sačuvana matična knjiga je iz 1778.

U Ulici Save Jankova nalazi se i mala ali lepo održavana rimokatolička Crkva Sv. Vencela izgrađena između 1938. i 1940. Većina vernika su Česi, koji su se posle Prvog svetskog rata doselili u Gaj.

Robert Čoban