Odluka na Velikoj narodnoj skupštini sačuvala Bunjevce od nestanka

Bunjevci, međutim, sve do 2003. godine, kada je osnovan Nacionalni savet bunjavačke nacionalne manjine, nisu imali svojstvo naroda, čak im je naredbom Glavnog oslobodilačkog odbora Vojvodine maja 1945. godine bilo zabranjeno da se izjašnjavaju kao Bunjevci.

„Događa se da se mnogi Hrvati uvode kao Bunjevci i Šokci u rubrike gde se označava narodnost, a ne kao Hrvati, kao npr.: u legitimacije, razne evidencije i spiskove, i to biva često i po njihovom izričitom zahtevu ili po volji i nahođenju dotičnog činovnika. Kako bunjevačke i šokačke narodnosti ne postoje, to vam se naređuje da sve Bunjevce i Šokce imadete tretirati isključivo kao Hrvate, bez obzira na njihovu izjavu. U raznim okruzima i mestima gde su oni do sada uvedeni kao Šokci i Bunjevci, ima se to ispraviti i označiti kao Hrvati, naročito u legitimacijama, biračkim spiskovima, putnim dozvolama i raznim drugim spiskovima po narodnosti. Ubuduće se imaju unositi samo isključivo kao Hrvati. Sve do sada izdate legitimacije i isprave gde su označeni kao Bunjevci i Šokci, imaju se uništiti i nove izdati, izdavanje novih legitimacija ne sme se ponovo naplaćivati od stranaka. Stavlja vam se u dužnost da o ovome odmah izvestite sve gradske i sreske, a preko ovih mesne, da to što pre bezuvetno sprovedu, a vi da se starate da se ovo svakako izvrši i da o učinjenom izvestite”, pisalo je u narebi.

Ta naredba više se ne primenjuje, ali Bunjevci, iako su u Srbiji, za razliku od Mađarske i Hrvatske gde takođe žive, priznati kao nacionalna manjina i imaju mogućnost da neguju svoju kulturu, istoriju, tradiciju i jezik, traže od Skupštine Vojvodine da poništi taj diskriminatorski akt iz 1945. Početkom 21. veka izašla su brojna dela, knjige, članci, zbornici radova koji se bave pitanjem bunjevačkog identiteta, volonterskim radom pre više od godinu uradili su i standard bunjevačkog jezika propisan kroz rečnik, pravopisni i gramatički priručnik, na koji način pišu danas Bunjevci u svojim medijima i knjigama.

Bunjevci su na ove prostore došli pre 330 godina. Od tada do danas traje njihova borba za očuvanje nacionalnog identiteta. Prvi predsednik Nacionalnog saveta bunjevačke nacionalne manjine Nikola Babić, sada potpredsednik Saveta, navodi za „Dnevnik” da su po popisu stanovništva u Hazburškoj monarhiji 1715. godine Srbi i Bunjevci u Bačkoj činili 97 odsto stanovništva. Pet godina kasnije, u Bačkoj se 76.000 ljudi izjasnilo da govori srpskim jezikom, isto toliko bunjevačkim, 5.019 mađarskim, a 750 nemačkim. Vek kasnije Srba, Bunjevaca i Šokaca je bilo u Bačkoj 170.000, Mađara 120.000, a Nemaca 91.000. Bunjevci su, međutim, tokom istorije negde izgubili rat za svoje mesto pod suncem. Babić kaže da Bunjevci nisu baš narod koji je jedinstven po političkim i nacionalnim i drugim pitanjima i velikim delom zbog političke neorganizovanosti i nejedinstva nisu iskoristili pogodan period posle Velike narodne skupštine.

– Između 1918. i 1946. godine imali smo 22 ustanove s bunjevačkim predznakom, međutim, nijedna nije dugo opstala – napominje Babić.

Od tih ustanova, kao najznačajniju navodi Bunjevačku prosvetnu maticu, koja je osnovana 1924. godine i živela je do 1938. Pre toga je u Čonoplji 1920. osnovana Bunjevačko kasino, koje je postojalo do 1946, u Somboru 1921. godine formirano je Bunjevačko kolo, a prestalo je da radi 1945. Bunjevačko kolo osnovano je i u Subotici 1933, ali živelo je samo do 1936…

Babić objašnjava da su u tridesetim godinama počeli pritisci na Bunjevce od hrvatskih emisara, ali i samih prohrvatski orijentisanih Bunjevaca, i došlo je do razjedinjavanja bunjevačkog korpusa. 

– U tim godinama došlo je do razjedinjenja i zbog nezadovoljstva bunjevačkih prvaka – među njima je bio i Blaško Rajić. koji je imao ključnu ulogu na Velikoj narodnoj skupštini. Oni su izrazili nezadovoljstvo prema srpskim vlastima jer su Bunjevci čvrsto verovali da će Kraljevina SHS omogućiti da većina Bunjevca ostane da živi u Kraljevini nakon Trijanonskog sporazuma. Međutim, Trijanonskim sporazumom u Versaju 1920, kojim su verifikovane odluke Velike narodne skupštine i iscrtane nove granice u Jugoistočnoj Evropi, takozvani Bajski trokut, u kojem je živelo oko 60.000 Bunjevaca, pripao Mađarskoj  Među onima koji su se borili za interese nove države, osim Jovana Cvijića koji je predvodio delegaciju Kraljevine SHS u Versaju, bio je i sveštenik Blaško Rajić – kaže Babić.

O razlozima nestajanja bunjevačkih ustanova između dva rata svedoči i primer Bunjevačke prosvetne matice.

– Bunjavačku prosvetnu maticu, kulturnu instituciju subotičkih Bunjavaca, osnovali su lokalni bunjevački političari okupljeni oko Marka Jurića, člana Radikalne stranke, Šandora Rajčiča i Antuna Vidakovića – navodi Babić. – Matica je formalno osnovana 1926. godine uz materijalnu podršku subotičke gradske vlasti, koja joj je ustupila veliki osnovni kapital od 79 lanaca zemlje.

Prva skupština Matice je održana povodom useljavanja u novosagrađenu zgradu, gde je kasnije bio bioskop „Zvezda”. Prvi izabrani predsednik Matice je bio Marko Jurić. Međutim, tridesetih godina, u vreme velike ekonomske krize, rukovodstvo Matice, zbog nemogućnosti daljeg finansiranja rada, svu pokretnu i nepokretnu imovinu predalo je 1933. biskupu Lajči Budanoviću.

– Biskup Budanović u zgradi osniva Subotičku maticu, čiji program je bio jasno obeležen hrvatskom orijentacijom i Matica je postala središte bačkih Hrvata – navodi Babić. – Bunjevačkoj prosvetnoj matici je ostavljena jedna soba za korišćenje do 1938 godine. To je i period formalnog postojanja Matice. Bunjevci nisu uspeli da je održe.

Objašnjava da je to bio veliki udarac za Bunjevce jer, kako navodi, posle raspada Austrougarske krajem 1918. godine i u Baji je formirana Bunjevačka garda, koja je pripremala bunjevački-srpski narodni odbor za izbor delegata za Veliku narodnu skupštinu. Babić kaže da su u tom odboru u Baji uglavnom bili Bunjevci koji je trebalo da obezbede legitimno preuzimanje vlasti. To su i odradili.

– Nakon Trijanonskog sporazuma, većina članova odbora iz Baje izbegla je u Kraljevinu SHS. Oni koji su ostali u Baji bili su zatvarani, imovina im je oduzeta i bili su izloženi represijama. Sprovedena je intenzivna mađarizacija bajskih Bunjevaca. U osamdesetim godinama sam bio u Baji. Naši Bunjevci su tamo nestali, asimilovani su i ostali i bez ono malo institucija koje su nekad imali – zaključuje Babić.

I pored svih problema koji su ih zadesili tokom stogodišnje istorije, Bunjevci smatraju da je odluka njihovih predaka na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu bila ispravna jer su se opredelili za opstanak. O stavu Bunjevaca prema Velikoj narodnoj skupštini najbolje svedoči činjenica da je 25. novembar, dan održavanje Velike narodne skupštine 1918, kod Bunjevaca zacrtan crvenim slovima – taj datum je njihov nacionalni praznik. 

Eržebet Marjanov

Projekat „Tolerancija i raznolikost udružene u zajednički život Vojvodine” realizuje „Dnevnik”  uz podršku  Pokrajinskog sekretarijata za kulturu, javno informisanje i verske zajednice.