STO DVADESET GODINA KARLOVAČKOG - PRVOG SRPSKOG SOKOLSKOG DRUŠTVA Neslavan kraj naprednog pokreta

Prva, poznatija u novije doba po tome što je do 2006. u njoj bila opštinska administracija je na centralnom trgu i građena je za smeštaj patrijaršijske biblio- teke i arhiva, a drugu na Trgu patrijarha Brankovića, uz potok, Karlovčani više zovu „Partizan“ negoli izvorno Sokolski dom jer je posle Drugog svetskog rata u nju useljeno istoimeno Društvo za telesno vaspitanje. Obe je, što je kuriozitet više, projektovao arhitekta Đorđe Tabaković, kome one nisu jedini projektantski pečat u Karlovcima. Doživele su takvu sudbinu zbog zlehudog Drugog svetskog rata, koji je osujetio namere njihovih vlasnika - Patrijaršije SPC i Sokolskog društva da ih koristi.

Gradnja Sokolskog doma bila je kruna dugogodišnje težnje prvog srpskog Sokolskog društva osnovanog u Karlovcima pre 120 godina. Poneo je ime osnivača i ideologa sokolstva, varoškog lekara dr Laze Popovića. U avgustu 1940. Sokolsko društvo obaveštava Gradsko poglavarstvo da će dom „uskoro biti potpuno dovršen, te traži upotrebnu dozvolu“ i sva je prilika, sudeći po inventarskoj listi da je 31. decembra iste godine i useljen, ali kako je tokom Drugog svetskog rata rad sokola bio zabranjen, a zgrada poslužila ustašama kao zatvor-logor, nije dugo bio prostor za rad karlovačkih sokola. Iako je osnivanje karlovačkog Sokola usledilo čitave 42 godine po nastanku prvog sokolskog društva u Evropi, činjenica da je ono prvo te vrste u srpstvu u granicama Austrougarske, još jedan je u nizu razloga za ponos Karlovčana koji inače imaju mnogo čime da se diče.

Njegov nastanak 19. januara, odnosno 1. februara 1904. godine smatra se začetkom sokolstva kod Srba. Za nepunih sedam godina je, uz pomoć karlovačkog Sokola, osnovano blizu stotinu srpskih sokolskih društava u monarhiji. Karlovački sokoli su se u početku suočavali sa nepoverenjem sredine, koje je išlo dotle da im nije uprkos molbama ustupana gimnazijska sala za vežbanje, ali su uspeli da preveziđu te prepreke i uspešno deluju. Već 1905. godine organizuje se prvi sokolski slet u Ravanici - manastiru Vrdnik, sa javnom vežbom i utakmicama u junačkim igrama. Njime je postavljen temelj sokolskom vidovdanskom kultu, pa je tako svake godine, osim 1908, slet održavan u Ravanici do Prvog svetskog rata.

Članovi karlovačkog Srpskog sokola su, pored sletova, održavali javne vežbe u Dvorskoj bašti pred brojnom publikom koju su činili pripadnici različitih društvenih slojeva – od običnih građana do crkvenih velikodostojnika. Štampa je zabeležila da je 1911. godine u publici bio čak i srpski patrijarh Lukijan Bogdanović. U Karlovcima je postojala i Sokolska čitaonica, uz koju su osnovane i stručna sokolska knjižnica i arhiva, a 1906. počeo je da izlazi list Srpski soko, koji je, pod uredništvom dr Laze Popovića i Nikole Maksimovića širio sokolsku ideologiju sve do 1911, kada će, zahvaljujući inicijativi karlovačkog Sokola, biti prenet u Beograd gde će izlaziti pod imenom Srpski sokolski glasnik. Na početku Prvog svetskog rata raspušteno je karlovačko sokolsko društvo, njegova imovina zaplenjena i razgrabljena, a mnogi istaknuti članovi kao dr Laza Popović, Milan Teodorović, Stevan Popović, pop Giga Jović i drugi uhapšeni. Po završetku rata sokolstvo je počelo da se obnavlja u Karlovcima, a broj članova da raste. Pošto sletovi u Ravanici više nisu organizovani karlovački sokoli učestvovali su na sletovima i manifestacijama održavanim u drugim mestima širom nove jugoslovenske države.

Komunistička vlast nakon oslobođenja od fašizma nije dozvolila da se obnovi rad sokolskih društava. Karlovčani 2003. godine uspevaju u tome, organizuju obeležavanje 110-godišnjice Srpskog sokola, podnose i zahtev za povraćaj zgrade Sokolskog doma, ali bivaju odbijeni jer „ne spadaju u krug lica koja imaju aktivnu legitimaciju za ostvarivanje prava na povraćaj imovine u smislu čl. 5 Zakona o vraćanju oduzete imovine i obeštećenju, koji propisuje da pravo na vraćanje imovine ili obeštećenje ima jedino zadužbina kojoj je oduzeta imovina, odnosno njen pravni sledbenik“.

Zorica Milosavljević