Priče o Novom Sadu: Grčkoškolska ulica

Grčkoškolska ulica gotovo nije menjala svoje neobično ime, a uz to nosi i titulu najviše tačke u gradu jer je 1876. godine svojom visinom odbranila Novi Sad od nabujalog Dunava – tako priču o Grčkoškolskoj ulici, jednoj od najinteresantnijih segmenata u multikulturalnoj istoriji našeg grada, započinje za „Dnevnik“ turistički vodič Vesna Vukojev.

Omeđena iz pravca Podbare „Kućom kod Ikone“ i od Katoličke porte „Zgradom kod zlatnog čoveka“, ova ulica dobila je ime po Grčkoj školi osnovanoj u zgradi na broju 3, a kako Vesna Vukojev priča, zajednica Grka ili Jelina – kako su ih zvali ondašnji stanovnici, živela je u Novom Sadu od 1739. godine, gde su se naselili došavši iz Makedonije i Epira.

– Put do osnivanja Grčke škole, koja je okupljala Grke i Cincare, često je bio pun prepreka i peripetija – navodi Vukojev. – Nekad je nedostajao novac, nekad prostor, nekada dogovor i jedinstvo, ponekad đaci ili učitelji, a sve do Patenta o toleranciji 1781. godine cara Jozefa Drugog, ograničavali su ih i pravni akti Habzburške monarhije.

Kako naša sagovornica otkriva, začeci Grčke škole zabeleženi su 1770. godine, kada su dobili učionicu u Srpskoj školi, a sledeći veliki korak bilo je osnivanje Grčkog opštestva Novog Sada (Communitas Hellenica Neoplantiensis),  1. februara 1781. godine u kafani „Zeleni venac“, gde su se okupili ugledni novosadski Grci i Cincari kao što su Nikola Duzi, Paraskeva Hadži-Janjin, Atanasije Vruša, Mihajlo Sofijali, Hadži Bogdan Vulko, Konstantin Gadeša, Konstantin Koja Georgijević i drugi.

– Usledila je kupovina kuće Spasića na adresi Grčkoškolska 3 i zvaničan početak rada škole uz obezbeđene fondove, a iako institucija nije odmah preseljena na novu adresu, škola je u zgradi u Grčkoškolskoj 3 radila narednih 90 godina – govori Vukojev. – Zbog smanjenog broja đaka, Grčka škola prestala je da radi 1863. godine, a zgradu je 1873. godine poklonila Fondu Srpske pravoslavne velike gimanzije novosadske.

Svedočanstvo o zajednici Grka i danas se nalazi na kamenoj tabli ispisanoj na grčkom jeziku 1821. godine, iznad ulaza u zgradu. Prve kuće u Grčkoškolskoj sagrađene su od drveta u prvoj polovini 18. veka, a cela ulica odisala je orijentalnim šarmom. Prema rečima Vesne Vukojev, tu su, zatim, počeli da se naseljavaju bogatiji trgovci koji podižu kuće od čvrstog materijala.

– Bombardovanje Novog Sada 1849. godine donelo je promenu u izgledu i Grčkoškolske ulice, pa je građevina u kojoj se kasnije nalazila škola u toku Bune bila veoma oštećena, a 1853. godine obnovljena je u duhu klasicizma – priča naša sagovornica. – Današnji izgled, u neobaroknom stilu, zgrada je dobila verovatno krajem 19. veka. Ovo je bila adresa i poznatih ličnosti, pa se tu 1861. godine rodio jedan od naših najpoznatijih vajara Đorđe Jovanović, čiji je otac Nikola bio poslednji direktor i učitelj Grčke škole, dok je prvi srpski anatom dr Jovan Andrejević Joles na ovom mestu proveo život i radni vek.

Kako Vesna Vukojev dalje govori, u ovu ulicu su počeli da se doseljavaju ugledni i imućni građani, a na uglu sa Ćurčijskim sokakom – danas Pašićevom ulicom, na broju 11, nalazi se kuća na kojoj je oslikana ikona Svetog Petra i Pavla, po čemu je zdanje dobilo naziv „Kuća kod ikone“, u kojoj je 1816. godine rođena i novosadska dobrotvorka Marija Trandafil.

– Ikona je posle Drugog svetskog rata uklonjena, ali je rekonstruisana 2007. godine prema predlošku čuvenog slikara Uroša Predića, preuzetog iz kapele porodice Dunđerski, koja se nalazi pored dvorca Fantast nadomak  Starog Bečeja – objašnjava Vesna Vukojev. – U „Kući kod ikone“ u prizemlju gde se danas nalazi optičarska radnja „Gethaldus“ nalazila se apoteka pod imenom “Kod spasitelja”, a od 1913. godine i apoteka „Popović“, koja je kasnije nacionalizovana.  Na samom uglu Grčkoškolske i nekadašnjeg Lebarskog sokaka, a danas Miletićeve ulice, nalazi se secesijsko zdanje u kome se godinama nalazila zdravstvena stanica, pa kako priča Vesna Vukojev, zgrada priprada Miletićevoj ulici broj 10, a bila je u posedu porodice Radovanović, kasnije i Dunđerski, dok se na njoj od 2020. godine nalazi info-tabla posvećena stradanju Novosađana tokom Novosadske racije. Prethodno se tu nalazila kuća koju je Dimitrije Obrad Milutinović 1857. godine kupio za svoju kćer Anku i zeta Svetozara Miletića kao miraz.

– Poslednja u nizu sa desne strane Grčkoškolske ulice na broju 10, na uglu sa Pašićevom ulicom, nalazi se kuća porodice Jovanović i Moč, koju je nasledio zet Stevana Branovačkog, Gavril Jovanović, dok njegovi potomci i danas tu žive – navodi naša sagovornica. – Gavrilova unuka pijanistkinja Milica udala se za advokata, predsednika Matice srpske doktora Aleksandra Moča, te su tu i stanovali, dok je devedestih godina 19. veka, prema projektu arhitekte Vladičanskog dvora Vladimira Nikolića, dozidano jedno krilo zgrade prema Grčkoškolskoj koje krasi velika kapija. Do njih, na broju osam, živeo je dobrotvor Miloš Dimitrijević koji je celokupno imanje zaveštao Matici srpskoj, čiji je predsednik bio.

U Grčkoškolskoj ulici 6 prvobitno su bile podignute dve kuće čiji su vlasnici bili advokat i gradonačelnik Jovan Radovanović i kraljevski savetnik Teodor Mandić, da bi 1936. godine, po nacrtima inženjera Danila Kaćanskog, tu bila podignuta velika i lepa trospratna stambena kuća. U jednom od stanova te zgrade živeo je poznati kompozitor Isidor Bajić. Obe kuće su legatom ostavljenje Novosadskoj gimnaziji, dok je Patronat podigao današnju zgradu kao zadužbinu Teodora Mandića.

– U toj zgradi su u međuratnom periodu živeli advokat Kosta Hadži mlađi, direktor Gimnazije „Kralj Aleksandar“ dr Branko Magarašević, profesor Mladen Leskovac, dr Milan Petrović i drugi – govori Vukojev. – I na broju dva, na uglu Grčkoškolske i Miletićeve, nalazi se velelepno znadnje koje zaokružuje priču o Grčkoškolskoj ulici.

Sa vrha kupole nekadašnje Privredne, a potom i Ljubljanske banke na Novi Sad motri grčki bog trgovine Hermes. Ovo božanstvo, simbol komunikacije bogova, delo je vajara i nekadašnjeg stanovnika Grčkoškolske ulice Đorđa Jovanovića.

– Zbog svoje pozlate mamio je pogleda ka nebesima i bio jedan od glavnih orijentira, pa su se ljudi sastajali tu na uglu, kod zlatnog čoveka – objašnjava Vesna Vukojev. – Zdanje Privredne banke podignuto je 1895. godine po projektu bečkog arhitekte Franca Vorude za tadašnji Centralni kreditni zavod koji se 1914. godine udružio sa zagrebačkom Srpskom bankom. Sredinom dvadesetih godina 20. veka dozidan je sprat i kupola sa bogom Hermesom, da bi devedesetih godina zdanje otkupila kompanija „Zepter“ pa mu je ime bilo i „Zepter palata“.

U saradnji sa Udruženjem turističkih vodiča Novog Sada, list „Dnevnik“ će objavljivati priče i zanimljive anegdote o istoriji i arhitekturi grada, znamenitim ljudima, gastronomiji, kao i skrivenim ili zaboravljenim predelima koji krase Srpsku Atinu.

Istaknuti pravnik, publicista i političar Mihailo Polit-Desančić, saradnik Svetozara Miletića živeo je u Grčkoškolskoj ulici 7, a u susednoj kući broj 5 živeo je još jedan Miletićev saradnik Miša Dimitrijević – priča turistički vodič Vesna Vukojev. – Na tom mestu postojala su dva objekta sa velikim kolskim ulazom, napravljeni po ideju Mišine majke Ane Dimitrijević, sestre poznatog slikara Dimitrija Avramovića.

Zgrada u Grčkoškolskoj 4 ističe se svojim stilom od ostalih, a u njoj se nekada nalazila krojačka radnja poznatog modnog krojača međuratnog Novog Sada Teodora Grbića, koji je na staroj zgradi sa visokim parterom dozidao sprat.

– U prizemlju se nalazila krojačka radnja, a iznad nje veliki natpis sa imenom vlasnika, a radnja, kao i zanat prenosili su se sa kolena na koleno dok peti po redu Teodor Grbić nije završio elektrotehniku – govori turistički vodič Vesna Vukojev. – Poslednji, šesti potomak ove porodice sa istim imenom i prezimenom rođen je 1994. i danas je stanovnik ovog zdanja.

Kako se vremena menjaju, iz krojačke radnje izrastao je krajem osamdesetih godina 20. veka kafić, prepoznatljiv po svojim malim kvadratima, otvorenim šankom i odličnom atmosferom. Kako Vukojev priča, ovaj kafić menjao je imena, te ga generacije Novosađana pamte kao „Kirbi“, DB i danas DV.

D. Andulajević