IZ ARHIVA GRADA: Burna prošlost Svetojovanovske crkve

Međutim, Gradski savet Grada Novog Sada i Novosadska crkvena opština su se 1921. godine saglasili da se crkva sruši, a prostor Jovanovske porte iskoristi za izmene regulacionog plana tog kvarta.

Prema rečima direktora Istorijskog arhiva grada Petra Đurđeva, ne može se sa sigurnošću utvrditi kad je crkva podignuta, a ukoliko je to i bilo zapisano u eparhijskoj ili crkveno-opštinskoj arhivi, zauvek je izgubljeno u plamenu kada je izgoreo stari episkopski dvor tokom bune 1848-1849. godine. Crkva je građena u baroknom stilu, bila je duga 15, a široka pet metara, dok je u unutrašnjosti visina iznosila šest metara. Imala je devet prozora, od kojih su tri bila u oltaru, a po tri sa južne i severne strane. Ikone nisu istovremeno rađene, veruje se da su ih radila četvorica slikara, dvojica autora su nepoznati, dok se za preostalu dvojicu pouzdano zna da su bili Segedinac i Dimitrije Avramović koji je i sahranjen na Svetojovanskom groblju.

– Sagradili su ga verovatno vernici koji su na tadašnjem groblju imali svoje porodične grobove – kaže Đurđev, dodajući da su sredinom 18. veka Novi Sad počeli naseljavali povrtari (bostandžije), a time se počeo razvijati i Jovanovski kraj. – Novosadski magistrat je 1749. godine doneo odluku kojom se zabranjivalo sahranjivanje u portama gradskih crkava. Tako je na tadašnjoj nenaseljenoj periferiji grada, trećem frtalju, formirano Svetojovansko pravoslavno groblje. Ono se nalazilo u okolini Svetojovanske crkve. Crkvu su svojim trudom i prilozima više puta obnavljali i iznova gradili Srbi, a najčešće oni koji su na svetojovanskom groblju imali svoje porodične grobove.

– U buni 1848. i 1849. godine crkva je izgorela, ali je obnovljena prilozima vernika koji su, pored značajne sume novca, darivali i veliki broj ikona i predmeta – objašnjava Đurđev. – Naročito je mnogo priložnika bilo 1852. godine. Pominje se, pored ostalih, Pavel Dragić i zableženo je da je slikar Pavle Čortanovački izradio 1854. godine „Tajnu večeru“, a Dimitrije Avramović „Svetu Trojicu“ na ikonostasu i „Svetog Savu na vladičanskom tronu“.

Kako napominje Đurđev, krajem 19. i početkom 20. veka mnogi predmeti iz crkve i knjige poklonjene su novoosnovanoj Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini u Santovu (današnjoj Mađarskoj). Krajem Prvog svetskog rata 1918. godine crkvu su obili i oskrnavili mađarski ratni begunaci koji su se u njoj skrivali. Posle toga više nije bila obnavljana.

– Bila je opljačkana i totalno ruinirana, a budući da je Jovanovsko groblje još ranije ugašeno, doneta je odluka 1921. da se ona poruši, a na Uspenskom groblju sazida kapela, što je ostvareno tek 1937. godine. Odluka o rušenju crkve vrlo brzo je realizovana, pa je inventar iz hrama iznet 10. maja, da bi već dva dana kasnije počelo rušenje – kaže Đurđev.

Malo je poznato da je kapela na Uspenskom groblju sagrađena od delova porušene crkve Svetog Jovana Preteče 1927. godine i iz tog razloga je posvećena rođenju sv. Jovana Krstitelja. Nakon rušenja crkve i groblja, posmrtni ostaci su preneti u zajedničku grobnicu, čiji je nadgrobni spomenik napravljen od materijala sa originalne lokacije na Uspenskom groblju. U dnu spomenika napisano je: „Pokojnici iz Sv. Jovanovske porte preneseni ovamo aprila 1921. godine.“ Tokom 2015. godine, prilikom rekonstrukcije dela Ulice vojvode Bojovića, radnici JKP „Put” naišli su na više od 300 grobova koji su bili na nekadašnjem Jovanovskom groblju.

Bogosluženja u Svetojovanskoj crkvi obavljana su samo uoči crkvene slave Ivanjdana, dok se naredba o prestanku sahranjivanja počela primenjivati tek šest godina kasnije, od 1874. godine. Na groblju pored Jovanske crkve, tokom 18. i 19. veka, sahranjen je značajan broj poznatih Srba koji su živeli u Novom Sadu: brat kneza Miloša, Jovan Obrenović, osnivač Matice srpske Jovan Hadžić, slikar Dimitrije Avramvić, urednik prvih srpskih novina Pavle Stamatović, pesnik Zaharije Orfelin, grof Pavle Branković od Podgorice, Aron Zagorica, arhimandrit Gevrasije Petrović...

        S. Kovač