Arhiv grada – detalji novosadske istorije: Sudbina Zavetnog krsta

Opšte je prihvaćeno da je podignut u 18. veku i da se nalazio na uglu Zmaj Jovine i Miletićeve ulice, ali ime naručioca i autora nije poznato. Po rečima direktora Arhiva grada Petra Đurđeva, uskomešane i brze promene su pratile Novi Sad od 18. veka. Nažalost, u sačuvanoj arhivskoj građi, koja je preživela burnu 1849. godinu i uništenje Novog Sada u bombardovanju, ne mogu se pronaći podaci koji bi otkrili ko ga je postavio, i kada.

Mramorni krst je podelio sudbinu ostatka grada, pa je i on oštećen u bombardovanju 1849. godine, kaže Đurđev, dodajući da je krst napravljen od bledoružičastog kamena s narandžastim žilama, belim akcentima i ravnim stranicama.

Kasnije, dodaje naš sagovornik, zaslugom čuvene dobrotvorke Marije Trandafil, obnovljen je 1867. godine.

Prva „seoba” krsta bila je zbog uvođenja tramvajskog saobraćaja, te je izmešten isped Vladičanskog dvora u junu 1911. godine, gde je ostao za vreme nacističke okupacije i u prvim godinama po oslobođenju grada. Kroz građu Istorijskog arhiva Novog Sada može se pratiti čitav zaplet i rasplet sudbine krsta. Tako je Savet za komunalne poslove Novog Sada, na 17. sednici, održanoj  20. oktobra 1952. godine, doneo odluku da se on mora ukloniti da bi se saobraćaj u gradu odvijao nesmetano. Potom je 10. avgusta 1953. godine doneo rešenje po kojem je rok za izmeštanje krsta bio 30 dana. Srpska pravoslavna crkvena opština je uložila prigovor na to rešenje 10. avgusta 1953. godine, pojašnjava Đurđev.

Taj potez je otvorio dug sudski spor između Grada i Crkvene opštine, koja je pronalazila sve moguće izgovore da bi sačuvala spomenik. Naposletku, dve „zaraćene” strane su uspele da dođu do kompromisnog rešenja – krst nije srušen već je izmešten u portu Saborne crkve u junu 1956. godine.

Nakon tri godine velike pravne borbe, najstariji spomenik u Novom Sadu uspeo je da se spase sudbine uništenja i izmešten je u sigurnu zonu porte Saborne crkve. Međutim, kako pojašnjava Đurđev, kroz tu akciju uklonjen je i važan vidljivi deo identiteta pravoslavnog novosadskog stanovništva, što se svakako uklapalo u namere tadašnjih vlasti za izgradnju novog socijalističkog društva.

S. Kovač