BICIKLOM KROZ VOJVODINU: ELEMIR (1) Zaboravljeni banatski Angor Vat obrastao u trnje i jorgovane

Desno od ovog je napušteno nemačko groblje sa kapelom na vrhu brda. Groblje je potpuno zaraslo u gusto rastinje i okruženo trnjem i jorgovanima. Tek kada se probijete kroz lavirint žbunja i drveća ukazaće vam se kapelica na vrhu brda, poput nekakvog zaboravljenog banatskog Angor Vata. Noge i ruke su mi bile već prilično izgrebane kada sam stigao na vrh. Svi grobovi su zarasli i očigledno ih niko već godinama ne posećuje, osim jednog. Grob Pavla, Marije i Leona Leskoveca očišćen je i ispred spomenika se nalazio uvenuli buket cveća.

Preko puta starog nemačkog groblja, na terasi kuće stoji žena, kaže tu su od 1995. kad su izbegli iz Bosanskog Petrovca: „Dobro si prošao samo sa ogrebotinama. Ima u tom žbunju svega: viđala sam lisice, jazavce, zečeve, zmije... Valjalo bi to raskrčiti i očistiti da porodice mogu da obiđu grobove svojih. Svi mi imamo negde grobove starih i volimo da su očišćeni. Kad ponovo prođeš a ti navrati na kafu! Novi Sad je najlepši grad, išla sam tu pre rata u Ugostiteljsku!” U pisanim istorijskim izvorima selo Elemir se pod tim imenom pominje tek u 16. veku, međutim smatra se da je prva naseobina Elemiraca naselje „Babato“ na levoj obali Tise, čiji prvi pomen datira iz prve polovine 14. veka (1332—1337). Naselje je pripadalo do 1454. porodicama Petefi i Danfi iz Makedonije, a zatim izdato u zakup grofovima Fogači od Dimeša i Gača. Tokom 16. veka, posle 1552. Mehmed paša Sokolović kao zapovednik Banata sa sedištem u Bečkereku daje dozvolu za gradnju sela gde se i danas nalazi.

Dvorac porodice Kiš nastao je na porodičnom imanju u Elemiru. Izgrađen je krajem 18. veka, između 1795. i 1796. Podigli su ga jermenski trgovac Isak Kiš i njegov sin Agošton Kiš. Dvorac porodice Kiš zauzimao je centralno mesto u Elemiru. Iako dvorca više nema, naselje koje se nalazi na tom mestu meštani zovu - Kaštel.

Isak Kiš kupio 16.000 jutara zemlje u jugozapadnom delu elemirskog atara. Za podatke o nastanku ovog porušenog dvorca, dragoceno je svedočanstvo Borisa Pavlova u knjizi „Vlastelinstvo Elemir”: „Kaštel je bio zaista impresivan. Centralna staza predivnog parka vodila je pravo do glavnog ulaza u dvorac. Velika svečana sala, portreti porodice Kiš, kaljeve peći, kineske vaze, garniture stilskog nameštaja, kristalni lusteri, stolovi za bilijar, veoma bogata biblioteka, koncertni klavir, dečje sobe, spavaće sobe, sobe za poslugu, velika kuhinja i trpezarija, lovačka soba sa oružjem i prepariranim životinjama, učionice, gostinjske sobe, crkva i porodična kripta. Svuda je vladao savršen red, čistoća i disciplina.“ Dvorac je generacijama ostao u vlasništvu porodice Kiš, ali se prezime izgubilo jer nije bilo muških naslednika. Sve do smrti Kišovih naslednica imanje se uspešno razvijalo, a Elemir je postao jedno od najznačajnijih mesta u ovom delu Austro-ugarske monarhije. Poslednji stanovnik dvorca bio je Geza Farkaš koji je zbog sve većeg zaduženja kod banke, dao da se srušiti 1936. što je takođe sudbina koja je iz istog razloga 1930. zadesila raskošniji dvorac Lajoša Karačonjija u Novom Miloševu.

Najstariji sin Mehmed paše Sokolovića se zvao Elmir, stoga je najveća verovatnoća da odatle potiče ime sela. Ovo se može pronaći u istorijskom arhivu Carigrada-Istanbul. Početkom 17. veka u Kruševskom pomeniku, pominje se izvesna kaluđerica u Elemiru. Na mapi sa početka 18. veka, koju je izradio carski zastupnik Mersi nakon oslobođenja Banata od Turaka, ucrtano je i selo Elemir kao nastanjeno mesto. Popisano je 1717.godine 20 kuća sa 172 stanovnika.

Elemir je od 1764. pravoslavna parohija i sedište Elemirskog protoprezvirata. Austrijski carski revizor Erler je 1774. konstatovao da mesto pripada Bečkerečkom okrugu i distriktu. Stanovništvo je bilo srpsko. Kada je 1797. popisan pravoslavni klir Temišvarske eparhije tu je zapisano pet pravoslavnih sveštenika.

Od 1786. posle naseljavanja nemačkih kolonista južni deo sela beleži se kao nemački a severni — srpski Elemir. Škola u Elemiru počinje sa radom 1772. a pohađa je 13 đaka.

U istom veku, na prvoj licitaciji spahiluka održanoj 1. avgusta 1781. bogati jermenski trgovac stokom Isak Kiš iz Erdelja, kupuje oko 16.000 jutara zemlje u jugozapadnom delu elemirskog atara i na imanju. Do oktobra 1794. Holanđani su sagradili prvu vetrenjaču na Kišovom imanju - to je prva vetrenjača u tom delu Evrope. Nemački Elemir postaje samostalna opština od 1797. On i njegovi potomci, podižu od 1795. velelepni dvorac u mestu. Za vreme mađarske bune 1848-1849. godine spahija Erne Kiš postao je prvi mađarski general. Zakletvu na Mađarskom ustavu je položio 2. avgusta 1848. Postao je zapovednik banatskog dela Južne armije. Dana 12. septembra 1848. Srbi su ušli u Elemir i poharali Kišov dvorac. Posle neuspešne opsade Pančeva decembra 1848. Kiš biva smenjen i od tada je verni pratilac Lajoša Košuta, predsednika Honvedske mađarske vlade. Kod Vilagoša je došlo 11. avgusta 1849. do kapitulacije mađarske vojske, a Erne Kiš uhapšen. Elemirski spahija a mađarski vojskovođa streljan je sa ostalim pobunjeničkim mađarskim generalima - 6. oktobra 1849. u Aradu. Spahiluk Elemir je bio konfiskovan između 1849-1867. i pod upravom zakupca Ludovikusa Pireta de Bihaina, feldmaršala i upravnika Banata. Kada je rehabilitovan pokojni Erne Kiš, njegovi posedi su prešli u ruke naslednika. Poslednje spahije elemirskog dvorca i poseda bili su porodice zetova Bobor i Daniel.

U Elemiru je 1897. izbila pobuna protiv veleposednika u kojoj su Elemirci masovno učestvovali. Pred kraj Drugog svetskog rata domaći Nemci napuštaju selo i odlaze u Nemačku. Oni koji su ostali u selu, uglavnom stari, žene i deca - završili su u logoru Knićanin (1945-1948) koji mnogi nisu preživeli. Njihov deo sela naseljavaju Srbi iz Bosanske Krajine. Od tada Elemir postaje jedinstveno mesto sa jednom opštinom. Na osnovu zakona iz 1959. Opština Elemir se pripaja Opštini Zrenjanin, a u selu se formira mesna kancelarija.

Za sedam dana na ovom mestu nastavak priče o Elemiru: o pravoslavnoj i rimokatoličkoj crkvi, fudbalskoj utakmici čija je zvezda bio mladi Nigerijac, srpski zet - kao i misteriozno nestaloj bisti Ernea Kiša, jednog od 13 mađarskih generala koje su 6. oktobra 1849. Austrijanci pogubili u Aradu nakon što je propala Mađarska buna 1948/49.

Robert Čoban