BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Aradac (1) U Ulici Maršala Tita, vratile se rode na svaku banderu
Dušan Hučka je sveštenik Slovačke evangelističke crkve u Aradcu. Rodom je iz Padine, najvećeg slovačkog sela u Vojvodini, išao u Gimnaziju Jan Kolar u Bačkom Petrovcu i na Bogoslovski fakultet u Bratislavi. U Aradac je došao prošle godine, radi i kao veroučitelj u lokalnoj Osnovnoj školi „Bratstvo” kao i u još nekoliko obližnjih sela u kojima žive Slovaci evangelici.
Moj dolazak je najavio Jan Zahorec, slovački evangelistički sveštenik iz Pivnica kome me je pak najavila „fararka”, sveštenica iz Silbaša. I tako je lanac nepoverenja razbijen pa je Dušan veoma otvoren i srdačan. Pokazao mi je prelepi enterijer hrama iz kojeg su gledaoci RTV2 na Uskrs po Gregorijanskom kalendaru mogli da prate bogosluženje na slovačkom jeziku.
Dok pijemo kafu u kancelariji Župnog ureda priča mi o danima provedenim u Slovačkoj ali i o običajima ovdašnjih Slovaka evangelika da imaju samo jedno dete „kako bi se kapital sačuvao”. To nije slučaj kod Slovaka katolika kojih u Vojvodini nema mnogo, osim u Selenči gde čine polovinu sela. To predstavlja i veliki problem za natalitet Slovaka. Broj pripadnika ove nacionalne zajednice osetno pao između dva popisa - sa 50.321 prema Popisu 2011. na 39.807 koliko ih je bilo na Popisu 2022. Najviše ih je bilo 1961. - čak 73.830…
- Dve ćerke su nasledile kuću posle smrti roditelja. Obe su u Beogradu. Nisu mogle da se dogovore oko cene i kuća se na kraju srušila! - priča mi jedan meštanin za kuću koja se nalazi preko puta crkve. Tu gde je bila kuća danas su ruševine i na njima natpis: „Prodaje se!” sa brojem telefona. Inače, u selu je većina starih kuća u jako dobrom stanju i odlično održavana a jedan od razloga je i to što Slovaci tradicionalno ukrašavaju fasade keramikim pločicama koje su mnogo lakše za održavanje...
U Osnovnoj školi „Bratstvo” nastava se izvodi na srpskom i slovačkom jeziku. Škola radi sa 16 samostalnih odeljenja po jednom slovačkom i jednom srpskom na svaku generaciju, kao i dve predškolske grupe. Na veoma redovno održavanom sajtu škole nalazi se i spisak imena đaka koji su sedeli u ovim klupama a postali su uspešni u različitim oblastima. Među njima je i dr Milenko Bojanić Šecko (1924-1987), učesnik NOB-a, a kasnije generalni direktor Jugoslovenske investicione banke, prvi čovek „Zastave” iz Kragujevca a od 1969. do 1974. i predsednik Izvršnog veća Republike Srbije.
Jedno ime privlači mi pažnju: profesor doktor Ana Oros (1966), oftalmolog iz Novog Sada, žena koja godinama nesebično pomaže prevremeno rođenoj deci oboleloj od prematurne retinopatije i jedina je u Srbiji koja laserskim operacijama spasava ove mališane slepila.
Sveštenik Dušan mi priča kako je Ana nedavno bila da se pomoli u crkvi za svoje roditelje i pokazao mi kuću u kojoj živi njen brat.
U Ulici Maršala Tita u kojoj je i Slovačka evangelistička crkva niz bandera i na svakoj od njih gnezdo sa rodama i mladuncima. Scena kakva se retko viđa i taj snimak je uz prigodnu pesmu iz serije „Vratiće se rode” pogledalo preko 140.000 ljudi što je dosadašnji rekord na mom TikTok profilu.
Selo Aradac, odnosno, Arataz se pod ovim imenom prvi put pominje na Mersijevoj karti 1723. Prve zapise o selu nalazimo u Papskoj knjizi desetka iz 1332-1337. pod imenom Arad. Na ovom mestu je i ranije postojalo naselje, o čemu svedoče arheološki nalazi na lokalitetu Mečka, pa čak i u praistoriji, što potvrđuje lokalitet Leje badenska kultura i „Kutina“ iz razvijenog metalnog doba.
Po jednom predanju Srbi su osnovali ovo mesto za vreme velike seobe pod vođstvom Arsenija Čarnojevića 1690. a tek zapisi iz 1717. potvrđuju da je selo imalo 26 kuća. Stanovništvo je tada bilo čisto srpsko.
Slovake je u Aradac doselio spahija Isak Kiš da mu obrađuju zemlju. Tu je 1786. osnovano selo Slovački Aradac (Gornji Aradac). Ovi Slovaci su prvo bili u Banatskom selu Pardanj (današnja Međa 1785). Prenaseljeno selo Pardanj (Međa) čini da 1786. mnoge slovačke porodice, naseljavaju ovo područje, tako da Aradac postaje najstarije slovačko selo u Banatu.
Od 1786. imamo dva sela Srpski Aradac (Donji Aradac) i Slovački Aradac (Gornji Aradac), sve do 1931. kada se spajaju u jedno selo Aradac. Ovo spajanje je bilo kratkog veka. Jer 1934. selo se ponovo deli na Srpski Aradac odnosno Andrejevac i Slovački Aradac. Konačno, spajanjem dve opštine posle Drugog svetskog rata, nastaje jedno selo, i od toga vremena do danas, selo je pod zajedničkim imenom Aradac. Kulturna delatnost u Aradcu kao i u ostalim mestima u kojima žive Slovaci u Vojvodini počinje posle Prvog svetskog rata, u Kraljevini SHS - osnivanjem Čitalačkog društva, u čijim okvirima su počela da se organizuju predavanja, prigodni zabavni programi, ali i pozorišne predstave. Društvo je osnovano 4. januara 1920, a već pet godina kasnije postalo je član Središta čehoslovačkog saveza u Beogradu. Jan Petraš u knjizi „Slovaci u Aradcu” pak, govori da istorija života društva i kasnije amaterskog pozorišta seže do 1918. godine, kada su glumci Ciril Koleni, Jozef Goda, Karolina Viergova, Emilia Demčikova i Alžbeta Svetlikova pod rukovodstvom režisera Jožefa Kolenija uvežbavali predstavu „Stari zaljubljivi muškarac” i prvi put nastupili 26. decembra 1918.
Današnje seosko Kulturno umetničko društvo postoji od kraja 60-ih godina, i nastaje od dva društva „Napredak“ i „Šćefanjik“. Društvo ima zapažene rezultate u dramskoj, folklornoj i muzičkoj delatnosti pretežno na slovačkom jeziku. U selu deluje Matica slovačka koja je osnovana daleke 1932. Njen rad je bio zabranjen 1941. godine a obnovljen 1990. Matica se bavi očuvanjem folklora, muzike, običaja, nošnje, jezika i svega ostalog što je vezano za očuvanje identiteta Slovaka na ovom području. Najpoznatija manifestacija u toku godine je tortarijada a veoma su posećene ostale: seoska pravoslavna slava, seoski evangelistički kirbaj, kobasicijada i vinarijada.
Sledećeg utorak u nastavku reportaže iz ovog lepog sela čitajte o čuvenoj ženskoj harmonikaškoj grupi „Meškarke”, hronikama srpskog i slovačkog groblja i pravoslavnoj Crkvi Sv. Arhangela Gavrila.
Robert Čoban
