BICIKLOM KROZ VOJVODINU: TEMERIN Zlata i Karolj, NEPRAVEDNO ZABORAVLJENI vojvođanski Pablo Pikaso i Dora Mar (FOTO)
Iz Bačkog Jarka ulazim u Temerin, preciznije Mesnu zajednicu Staro Đurđevo, Novosadskom ulicom, koja spaja ova dva mesta, što je čini zvanično najdužom u Srbiji. Odmah na ulazu u varoš, sa desne se strane nalazi Srpska pravoslavna crkva Sv. Đorđa. Sagrađena je 1994. na crkvenom zemljištu, koje je dato SPC još za vreme Kraljevine Jugoslavije. Zahvaljujući donatorima i priložnicima izgrađen je parohijski dom i nabavljena je sva potrebna oprema za održavanje bogosluženja…
Tik do crkve je fudbalski teren a ispred njega spomenik stradalima u ratovima posle 17.08.1990. Tu se nalaze čak 52 imena. Do tog spomenika je i onaj posvećen palima u NOB-u. Idemo dalje Novosadskom ulicom, nižu se lepo održavane stare kuće kao i one potpuno zapuštene; Vatrogasni dom...
U centru mesta u malom parku nalazi se betonska struktura na kojoj na srpskom i mađarskom jeziku piše "Spomenik Slobode". Ovog leta spomenik je opran i "peskiran" pod velikim pritiskom kako bi se belom kamenu vratio stari sjaj. Bilo je predloga da se u sklopu rekonstrukcije parka ispred opštinske administracije spomenik čak i izmesti, ali je od toga na sreću odustalo.
Sa druge strane ulice nalazi se Galerija Kulturnog centra Temerina koji nosi ime Lukijana Mušickog, srpskog episkopa, pisca i pesnika koji je 1777. rođen upravo u ovom mestu.
Kraj lepo uređenog vrta viorile su se četiri zastave: Temerina, mađarske nacionalne zajednice, Republike Srbije i tradicionalna zastava AP Vojvodine. Ispod zastava nalazi se i spomenik "Devojka koja se češlja" Karolja Baranjija, svetski poznatog vajara čiji se legat nalazi nekoliko metara dalje. Skulptura iz 1970. ovde je postavljena 2009. a tabla ispod nje je dvojezična…
Ulazim u mali galerijski prostor pored Crkve Svete Rozalije u kojem se nalazi vredna Zbirka dela Zlate i Karolja Baranjija. Tu me čeka Zoran Govedarica iz Turističke organizacije Opštine Temerin, koji me je upoznao sa fascinantnim a nepravedno zaboravljenim opusom ovog vanredno talentovanog umetničkog i bračnog para. Do te mere su zaboravljeni da je na internetu gotovo nemoguće pronaći jednu njihovu zajedničku fotografiju. Međutim, kada čujete šta su sve radili i koje od prepoznatljivih skulptura u javnom prostoru su njihovo delo - shvatite da je ovom bračnom paru u današnjem vremenu učinjena velika nepravda.
Zlata Markov Baranji i Karolj Baranji bili su među pionirima vajarstva i keramike u Vojvodini. Zlata Markov u monografiji svog supruga Karolja Baranjija beleži brojne podatke iz njihovog života tokom predratnih godina, a u kasnijim novinskim intervjuima takođe pominje još zanimljivih činjenica o sebi, suprugu i sada već mitskom porodičnom ateljeu na novosadskom Telepu, u Vršačkoj 25.
Karolj Baranji rođen je u Novom Sadu 1894. a osmogodišnju školu završio u Sremskim Karlovcima. Gimnaziju je pohađao u Novom Sadu a maturirao u Vrbasu. Prve pouke iz slikarstva je dobio od Jožefa Pehana i Šandora Olaha. Posle gimnazije studirao je na Filozofskom fakultetu u Budimpešti do početka Prvog svetskog rata, kada prekida studije i vraća se u Vrbas. Već opredeljen za likovnu umetnost, ubrzo odlazi u Minhen (1917) i uči kod slikara Petera Korde. Dve godine kasnije prve slikarske radove izlaže na izložbi u Budimpešti, gde ponovo dolazi 1922. da bi učio vajarstvo kod Bela Farkaš Pankotaija.
Tokom naredne godine okuplja više vojvođanskih umetnika u neformalno udruženje i sa njima izlaže u nekoliko gradova Vojvodine. Udruženje se, međutim, ubrzo raspada, a Baranji odlazi u Pariz gde radi u ateljeu francuskog arhitekte i vajara Kamila Žarniea (1923-1925). Pored skulpture, Baranji se paralelno bavi i keramikom. Sa Ivanom Tabakovićem izradio je keramičke panoe koje su na izložbi u Parizu osvojile Grand Pridž (1937). Posleratne skulpture Baranji je izvodio u kamenu, drvetu, šamotu i gvožđu a neke od njih su izložene u parkovskom prostoru oko Palićkog jezera. Njegova keramička dela kamernog karaktera nalaze se u Narodnom muzeju u Zrenjaninu i Gradskom muzeju u Subotici.
Zlata Markov Baranji rođena je 1906. godine u Žitištu u Banatu. Rano je ostala bez roditelja, a vrlo brzo i bez sestara, ali joj solidna porodična finansijska situacija obezbeđuje redovno školovanje. Prvo u internatu u Bukureštu da bi potom osnovnu i srednju školu završila u Velikom Bečkereku (Zrenjaninu). Školovanje je nastavila u Temišvaru i Beču gde je učila slikarstvo, muziku i jezike. Posle upoznavanja sa svojim budućim suprugom Karoljem Baranjijem, dopisivanja dok je još boravio u Parizu, intenzivnih kontakata a potom i venčanja (1925), od njega je učila vajarstvo. Zlatu su u nekoj vrsti porodičnog ateljea u Budimpešti još podučavali i Karoljevi prijatelji umetnici Ferenc Međaši i Bela Farkaš Pankotai. U Novi Sad bračni par Baranji se konačno preseljava 1931. kupivši vinograd na periferiji grada da bi mogli sazidati keramičku peć, jer se u to vreme, po Zlatinim rečima, od skulpture nije moglo živeti.
Kao i ostali stanovnici Novog Sada, i Baranjijevi su tih godina pred drugi veliki rat živeli u velikoj egzistencijalnoj neizvesnosti. U periodu 1935-1940, iako su već bili relativno etablirani umetnici, povremeno su obavljali i umetničko-zanatske poslove. U aprilu 1940. prilikom velikih poplava u Vojvodini i Novom Sadu, Dunav je odneo njihovu kuću sa ateljeom na Telepu, zajedno sa svim skulpturama, maketama, odlivcima, keramikom, alatom i svime onim što čini jedan umetničko-zanatski atelje sa radionicom. Mada su tokom rata uspeli da ponovo iz pepela podignu tu staru kuću sa radionicom i da je osposobe za normalan život i rad, 6. septembra 1944. u savezničkom bombardovanju Novog Sada, Baranjijevi ponovo ostaju bez krova nad glavom …
U Novom Sadu tokom rata Karolj ulazi u "Udruženje umetnika Južnih krajeva", koje u vreme mađarske okupacije organizuje izložbe (Novi Sad, Budimpešta, Palić, Segedin). Verovatno je zbog toga po oslobođenju 1944. bio tretiran kao "izdajnik", te je deportovan u zatvor u Foči. Po zapisima njegove supruge, Karolj se potom 1946. obreo u Mađarskoj. Do ponovnog povratka u Novi Sad 1958. predavao je anatomiju, vajanje i keramiku u umetničkim i zanatskim školama u Čongradu i Segedinu, a bio je aktivan i u Mađarskom udruženju umetnika.
O tome koliko se često i gde se sve srećete sa radovima ovih čuvenih umetnika čitajte naredne nedelje u “Dnevniku”.
Robert Čoban
