ODORA KNEZA LAZARA U PUNOM SJAJU: Muzej SPC uradio 3D rekonstrukciju kneževe odežde

Urađena rekonstrukcija dopušta da se sagledaju nedostajući delovi odore, kao i detalji koji se inače ne mogu videti „golim okom“. Najpre je foto-aparatom u visokoj rezoluciji detaljno dokumentovana sama odora sa svim detaljima, jer su unutrašnja struktura i tehnika tkanja do danas bile nepoznate, a potom se pristupilo modelovanju dva modela: jednog koji odgovara trenutnoj boji tkanine i njenih ukrasa, i drugog, koji predstavlja idealnu rekonstrukciju purpurne boje i izgleda celovite odore kneza Lazara.

Uoči Vidovdana 2023. godine, predstavljamo vam trodimenzionalnu rekonstrukciju bescen-blaga srpskog naroda i Srpske Pravoslavne Crkve – svečanu odoru Svetog Kneza Lazara, koja se čuva u Muzeju Srpske Pravoslavne Crkve.

3D model odore kneza Lazara

Zbog šest vekova duge i uzbudljive istorije ovog osetljivog eksponata, čim su se stekli uslovi, u Muzeju Srpske Pravoslavne Crkve u Beogradu otpočet je projekat digitalne rekonstrukcije odore kneza Lazara, najpre za potrebe knjige Srpska srednjovekovna vladarska i vlasteoska odeća, izdanje Muzeja iz 2020. godine. Grafička rekonstrukcija izvedena u Muzeju Srpske Pravoslavne Crkve tokom 2020-2021. godine pokazala je da je pravi kroj odore kneza Lazara kontuš, kako to smatra više istraživača. Pod pojmom kontuš podrazumeva se široka haljina koja se nosila u Moravskoj Srbiji, za vreme dinastija Lazarevića i Brankovića.

Sašivena je od šesnaest klinastih komada svilenog brokata. Donji delovi tkanine su širi, pa je donji segment zvonast, poznat i kao „gotički kroj“ haljine. Odora je nekada imala duge rukave, sužene do lakata. Dužina odore je 142 cm. Ima ukrasni vez, koji prati najniži deo, tj. otvor oko vrata i kraj rukava. Bordura je izvezena zlatnim koncem.

Jedna od najznačajnijih srednjovekovnih relikvija srpskog naroda čuva se u Muzeju Srpske Pravoslavne Crkve. U pitanju je svečana odora Svetog kneza i velikomučenika Lazara Hrebeljanovića koji je poginuo u bici sa Turcima na Kosovu 1389. godine.

Nažalost, nisu sačuvani istorijski izvori iz vremena Kosovske bitke ili neposredno posle nje u kojima se pominje svečana odora kneza Lazara. Ipak, pouzdano je dokazano da je nastala još za vreme njegovog života, i da ju je svetitelj nosio. U narodnom predanju sačuvalo se verovanje da je Sveti knez Lazar bio obučen u ovu odoru kada je poginuo na Kosovu, da su zbog toga na njoj mrlje od svetiteljeve krvi i poderotine od šesnaest ubodnih rana.

Nedavno sprovedena arhivska i terenska istraživanja, kao i upotreba novih digitalnih tehnologija, donele su nova naučna saznanja u vezi s ovim predmetom od izuzetnog nacionalnog i verskog značaja, koja  obogaćuju uzbudljivu istoriju ove odore kao relikvije. Ona su rezultirala novim zaključcima, pomoću kojih je, između ostalog, pružena mogućnost da se sagleda tehnika tkanja i veza tkanine i uporede sa sličnim tekstilnim predmetima iz tog vremena, do toga da se uspelo u tome da se uradi i idealna rekonstrukcija prvobitnog izgleda celovite odore.

Izvesno je da je Sveti knez Lazar odeven u najskupoceniju odoru koju je koristio tokom života za svečane prilike, i da su njegove mošti godinu dana posle pogibije presvučene u ovu zlatotkanu porfiru da bi u njoj bio sahranjen u grobnoj crkvi u Ravanici.

Pokrov za odsečenu Lazarevu glavu

Malo je poznato da je čuvena Pohvala monahinje Jefimije, koja je izložena u Muzeju Srpske Pravoslavne Crkve, zapravo pokrov za odsečenu glavu kneza Lazara. Vezena na crvenoj atlas svili zlatnim nitima, pored toga što predstavlja prvorazredan književni sastav – Pohvalno slovo – delo prve srpske imenom poznate  pesnikinje, svedoči o vrednom uzdarju despotice Jelene Mrnjavčević – monahinje Jefimije moštima Svetog velikomučenika kneza Lazara.

Svečana odora kneza Lazara skinuta je sa moštiju svetitelja 4. decembra 1826. godine, kada je mitropolit Stefan Stratimirović, u vreme igumana manastira Vrdnika Josifa Mihailovića, presvukao i preneo mošti iz starog kivota u novi kivot, koji je bio napravljen od drveta čempresa. Svečana odora je potom čuvana u posebnom kivotu, u priprati crkve manastira Vrdnika, kako to u svom Opisu Fruške Gore 1854. godine piše književnica Milica Stojadinović Srpkinja: „U ženskoj priprati, otvori nam otac Leontije drugi ćivot, u kom su haljine kneza Lazara, u kojima je on na Kosovu, poslednjeg dana obučen bio, i – život svršio. Aj, kako mora Srbinu pri tom pogledu biti!“

Odora – Tkanje

Odora kneza Lazara je napravljena od luksuzne brokatne svile iz italijanskog grada Luka. Svileni materijal potiče iz treće četvrtine 14. veka, pre 1389. godine, kada je Knez Lazar posečen u Kosovskoj bici. Svilu iz italijanskog grada Luke nosile su pape i bogata vlastela, a mnogi svetitelji širom Evrope bili su sahranjivani u njoj.

Posle pada Carigrada pod Latine, Luka je prvi grad u Evopi koji je počeo da proizvodi svilu, rađenu na specifičnim razbojima. Svila iz Luke postala je toliko cenjena, da je svila napravljena van ovog grada po uzoru na nju nazivana „cendata de Lucha”. Moguća putanja ove bogate zlatotkane svile od Luke do dvora kneza Lazara je preko Dubrovnika, koji je Svetom knezu plaćao porez i u tekstilu. Materijal od kojeg je izrađena odora pripada klasi Drappi d‘oro et d‘ariento, zlatotkane i svilene tkanine koja se zove lampas. Nekada je sa prednje strane bilo našiveno četrdesetijedno dugme. Takođe, postojalo je i po devet dugmadi duž rukava. Svilena osnova je izvezena zlatnim i svilenim koncem. Na odori su izvezeni motivi adosiranih propetih lavova, ptica i stilizovanog cveća. Sačuvano dugme je izrađeno od srebrnog i lanenog konca, sa livenim elementom na kome je kao detalj u emalju izveden šlem sa volujskim rogovima, motiv zastupljen i na priprati manastira Hilandara, čiji je knez Lazar ktitor. Odora je prvobitno bila porfirna (crvena), a poznato je da su na njoj do polovine 18. veka bili prišiveni biseri. Biseri su poskidani, dok je boja odore danas izbledela i dobila bež osnovni ton.

Izgled odore, sa koje su vernici decenijama uzimali fragmente, 1854. godine književnica Milica Stojadinović Srpkinja opisuje ovako: „Oblik haljine je skoro nepoznat, haljina se cepa komad po deo, koji se od svetih otaca manastira daju narodu: jedan je došao s bolesnim očima, i tražio mir da obriše oči, jedan da ga nosi uvek sa sobom, jednu tek tako, ele – od te važne haljine samo su prednje suknje čitave!“

Konzervirana odora danas je izložena u stalnoj postavci Muzeja Srpske Pravoslavne Crkve u Beogradu, u četvrtoj prostoriji, maloj i nedovoljnoj da bi se na reprezentativan način izložio ovakava predmet i dostojno ispričala njegova istorija.