BICIKLOM KROZ VOJVODINU Odžaci, Bački Gračac, Bački Brestovac i Kruščić
Iz Lalića nastavljamo u pravcu Odžaka i unapred se radujemo predahu uz čuveni “odžački sladoled” o kojem se decenijama ispredaju legende širom Vojvodine.
Jedini koji ima pravo da se zove “odžačkim sladoledom” je onaj koji u poslastičarnici “Kivi” proizvodi Muharem, najmlađi od braće Miniri. Ostala dvojica isto prave odličan sladoled ali je Muharem prvi registrovao “robnu marku”. Njihov pradeda bio je pre skoro 150 godina poslastičar kod Bajlonijeve pijace u Beogradu. Radnju je nasledio deda, koji je preselio posao u Kikindu i Novi Bečej, a njegov sin se doselio u Odžake 1961.
Braća Miniri su raširila posao po drugim mestima u Vojvodini tako da danas njihov sladoled možete da probate još u Somboru i Apatinu.
Odžačani vole da kažu da je posle uništavanja čitave privrede, tekstilne industrije, „Poljostroja“, mlekare koja je pravila čuvene sireve, jedini brend koji je ostao - sladoled porodice Miniri. Probali smo ga - zaista je nešto posebno, kremast, sa dosta mleka a opet nije težak! Velika preporuka svima koji bar prolaze kroz Odžake.
Rimokatolička crkva arhanđela Mihaila u Odžacima podignuta je u periodu od 1818. do 1821. i svojom monumentalnošću svedoči o tome koliko su Odžaci bili bogato mesto u to vreme. Današnja crkva je sagrađena na mestu starije crkve iz druge polovine 18. veka i rad je zidara Johana Šmausa iz Apatina. Posebno je dekorativna glavna fasada sa tri tornja, srednjim višim od bočnih, i klasicistički rešenim središnjim delom, gde se nad glavnim ulazom nalazi zapis na latinskom jeziku o posveti hrama arhanđelu Mihailu. Unutrašnjost svetilišta i bočnih prostorija uz njega, hor, oltari i predikaonica, su arhitektonski i skulptorski raskošno obrađeni. Pored slobodnih skulptura, uz svetilište su izvedene bojene i pozlaćene reljefne predstave u drvetu na predikaonici i na balkonu hora. Na glavnom oltaru je slika arhanđela Mihaila kako probada sotonu, rad Jozefa Peškia iz 1834. Slike na oltarima potiču iz prve i druge polovine 19. veka, među kojima je i jedna slika Svetog Trojstva, rad bečkog majstora Polaka, kopija po Rubensu…
Snežana Lučar, direktorka Tehničke škole u Odžacima dočekuje nas sa dvojicom saradnika na tremu nekadašnje Ertlove vile u kojoj je danas smeštena ova obrazovna institucija. U samoj secesijskoj vili koja u enterijeru ima elemenata ar dekoa ubačenih između dva rata - nije puno toga ostalo iz vremena “Najvećeg sina Odžaka” kako su ovde zvali industrijalca Johana Ertla: parket, deo pločica u toaletima, jedno ogledalo, kasa, secesijski prozori i nekoliko lustera. Škola je lepo uređena, vidi se da je vodi domaćinska ruka iskusne žene. U centralnoj sali dominira slika Stanka Zubovića sa partizanskom tematikom. U dvorištu hlad pravi ogromna lipa pored koje se nalazi stari bunar. Nedavno ih je posetila 90-godišnja unuka Johana Ertla, rođena u ovoj vili i bila je prijatno iznenađena kako se kuća održava obzirom na činjenicu da je većina sličnih dvoraca i letnjikovaca u Vojvodini u dosta lošem stanju.
Školi je za sanaciju zgrade od strane Republike odobren iznos od oko milion eura, ali su radovi odloženi zbog korone i nadaju se da će ove godine početi.
Johan Ertl (Odžaci, 1882 - Odžaci, 1922) bio je nemački
rgovac, veleposednik, industrijalac osnivač Fabrike užarije i kanapa u Odžacima i poslanik u Skupštini Kraljevine SHS. Na njegovu raskošnu biografiju skrenuo mi je pažnju Vladimir Stojanović, hroničar istorije Odžaka.
Johan Ertl dolazi iz porodice podunavskih Švaba koji su se doselili u Odžake za vreme nemačke kolonizacije 1755. Johanov otac Franc već se bavio proizvodnjom kudelje. Prvi pokušaj stvaranja fabrike sa Piterom Orioltom usledio je nakon što je Johan 1900. otišao u Segedin. U toku trgovačkog puta Johan je prolazio kroz Segedin i video je fabriku koja se bavi preradom kudelje, i pokušao je da napravi ogranak u Odžacima, međutim to mu nije pošlo za rukom.
1907. sa svojim ocem uspešno otvara Fabriku užarije i kanapa po ugledu na fabriku u Segedinu. Od početnih 200 radnika fabrika se brzo razvija i već 1929. dostiže cifru od 880 zaposlenih. Vremenom proizvodnja se širi pa se osim užadi proizvode i jutani tepisi, a od 1933. i vunena i svilena tkanina. Fabrika je postala najveća fabrika te vrste u regionu, a u Odžacima se između dva svetska rata određivala cena kudelje za Evropu. U krugu kudeljare nalazila su se dva otvorena bazena i sportski tereni koji su bili na raspolaganju radnicima fabrike. Snežana Lučar, direktorka Tehničke škole koja se nalazi u Ertlovoj vili - ispričala nam je kako se seća da su se meštani Odžaka sve do sedamdesetih godina prošlog veka kupali u tim bazenima. Bazeni, sportski tereni, kao i sama fabrika sa desne strane puta na izlazu ka Bačkom Gračacu - danas su u ruševinama.
Sa leve strane puta, između Odžaka i Bačkog Gračaca 2011. otkriven je spomen-krst za 212 ubijenih podunavskih Švaba. Streljanje su 25. novembra 1944. izvršili pripadnici partizanske vojske. Tog dana su streljani muškarci-civili iz Filipova, današnjeg Bačkog Gračaca, a među njima je bilo i maloletnika. Ispod krsta su uklesana imena svih žrtava koje se nalaze u tri odvojene masovne grobnice. Zločin je utoliko veći jer je bila reč o civilima koji se za razliku od većine ostalih nisu povukli sa nemačkom vojskom verujući da nisu ništa krivi i da im se ništa neće dogoditi. Preostalo nemačko stanovništvo koje je sačekalo partizane i Crvenu armiju uglavnom je internirano u logore po Vojvodini…
Nastavljamo dalje i sa glavnog puta skrećemo u Bački Brestovac.
Prema popisu iz 2011. u selu je živelo 2.819 stanovnika (prema popisu iz 2002. bilo je 3.469 stanovnika). U mestu postoje pravoslavna i katolička crkva, polovinu stanovnika čine Srbi staroseodeoci a u kuće Nemaca koji su ovde živeli do 1944. godinu dana kasnije su naseljeni kolonisti iz Like. U centru mesta, preko puta Vatrogasnog doma parkiran je partizanski avion (u vreme proboja Sremskog fronta ovde je bio partizanski aerodrom) a pored dečijeg igrališta je info-tabla na srpskom i ruskom (?) o istorijatu sela. Tu je i spomenik poginulim sovjetskim pilotima.
Na zidu prodavnice nalazi se mural Dušanu Vlaisavljeviću Džiksiju meštaninu kojeg je pre godina dana sa devet uboda nožem (jedan u leđa a potom osam u stomak) ubio komšija Goran Tiragić (54). Nakon svirepog ubistva, Tiragić je leš bacio u septičku jamu. Otkriven je par dana kasnije. Tri meseca posle, Tiragićeva ćerka objavila je post na Fejsbuku koji je dodatno raspirio strasti u selu: “Ne krivim te oče! Ne krivim te što si spasao svoj život! Hvala ti što si se borio kao lav da spaseš sebe i ne ostaviš nas! Hvala ti Bože što si bio uz njega i dao mu snage, jer ipak si ti taj koji odlučuješ - napisala je Tiragićeva ćerka Mirjana. Kao u romanu “Hladokrvno ubistvo” Trumana Kapotea - mala seoska zajednica još uvek traumatično proživljava ovaj tragični događaj.
Prelepa barokna pravoslavna crkva u Bačkom Brestovcu je podignuta 1744. i svedoči o tri veka dugom postojanju Srba na ovim prostorima. Crkva je posvećena Sv. apostolima Petru i Pavlu. Bački Brestovac je jedno od retkih sela u Vojvodini u kojima više nema Nemaca a da je “preživela” njihova crkva i da se nalazi u dosta dobrom stanju.
Prema informacijama sa interneta, u ovom selu je, 12. septembra 2018, obeleženo 200 godina od izgradnje nemačke crkve Imena Blažene device Marije. Svečanu svetu misu na nemačkom jeziku predvodio je sveštenik Karolj Orčik iz mesta Adorjan u Bačkoj. Svečanu misu je pesmom uveličao hor iz Subotice uz pratnju na orguljama sveštenika Gabora Drobina, uz prisustvo članova Karmelskog Svetovnog reda Sombor, Antona Becka, predsednika Udruženja Nemaca „Gerhard” iz Sombora, drugih vernika i hodočasnika… Kasnije mi je jedna prijateljica javila da se ključ od crkve nalazi kod Štefana Štamfera (89), koji živi u istoj ulici, pitajte za njega pa ako ga pronađete imaćete prilike da je pogledate iznutra…
Imena Martin Gadž i Thiel Matdžas i dalje stoje na fasadama kuća svojih nekadašnjih domaćina, novi vlasnici Ličani doseljeni posle Drugog svetskog rata ih lepo održavaju. Jovo Orlić je pak 1945. požurio da svoje ime stavi iznad ajnfurt kapije kuće u koju se uselio ali njegovi potomci očigledno nisu uložili isti napor u to da je održavaju pa kuća stoji potpuno oronule fasade i polupanih prozora.
U selu danas žive još samo dve nemačke porodice - Štanfer i Cencijus.
Vraćamo se nazad do raskrsnice od koje put levo vodi ka Kruščiću. Usput stajemo da se osvežimo kod dvojice gostoljubivih radnika stanice za navodnjavanje poseda Zemljoradničke zadruge “Agrolika”.
Kruščić je prema popisu iz 2011. imao 1.852 stanovnika (prema popisu iz 2002. bilo je 2.353 stanovnika). Pored mesne zajednice i mesne kancelarije selo ima i poštu, ambulantu, apoteku, biblioteku, jednu osnovnu školu — „Veljko Vlahović“, predškolsku ustanovu “Bambi” — odeljenje “Vrtuljak”, Dom kulture “Kruščić”, Dom Kulture
“Košut Lajoš“, Dobrovoljno vatrogasno društvo, veterinarsku službu i fudbalski stadion. Posle rata su umesto Nemaca ovde doseljeni Crnogorci a ime Veprovac je
promenilo u Kruščić po narodnom heroju Vukmanu Kruščiću koga su četnici Pavla Đurišića 1942. na prevaru uhvatili i ubili. “Spomenik pobedi” sa njegovom bistom nalazi se u centru sela. Danas u Kruščiću živi 32% Crnogoraca, 31% Srba, 11% Mađara, 6% Ukrajinaca, 4% Rusina, 3% Hrvata...
Prema popisu iz 2011. u Odžacima je živelo je 9.021 stanovnika. U nekada većinski nemačko mesto posle Drugog svetskog rata doseljeni su kolonisti sa juga Srbije. Kada danas prođete kroz Odžake - pored velikog broja još uvek sačuvanih starih nemačkih kuća ali i nekih koje deluju potpuno napušteno u oči upadaju brojni murali koji su svoje mesto našli na fasadama gotovo svih zgrada iz perioda socijalizma. Najsvežiji je onaj posvećen Albertu Ahsarbekoviču Andijevu koji je bio je ruski dobrovoljac i snajperista u 549. motorizovanoj brigadi Prištinskog korpusa Vojske Jugoslavije za vreme rata na Kosovu i Metohiji i NATO agresije na Jugoslaviju 1999. kao i učesnik sukoba u Makedoniji 2001. Albert je preminuo od korone u bolnici u Batajnici u aprilu ove godine…
Preko celog glavnog puta razapet je transparent koji latiničnim žutim slovima na crvenoj površini najavljuje “Crnogorsko kulturno ljeto”. Šalimo se kako nikog nema na ulicama, možda zbog velikih vrućina, lokalni Crnogorci tek predveče izađu iz kuća.
Ispred jedne od kuća - dva mala topa! Jesu li Crnogorci ili nisu?
Sve ulice imaju natpise na tri jezika, glavni šor i dalje nosi ime Maršala Tita a u njemu se nalazi i spomenik Svetom Florijanu, zaštitniku vatrogasaca kao podsećanje na veliki požar koji je 1868. uništio pola sela.
Rimokatolička Crkva Svetog Stefana u Kruščiću sa krstom na kojem stoji napis na tri jezika (srpskom, nemačkom i mađarskom) koji je posvećen Nemcima koji su živeli u ovom selu do 1944. godine. Na izlasku iz mesta prema Ruskom Krsturu nalazi se krst sa nekoliko sačuvanih spomenika sa nekadašnjeg nemačkog groblja.
Robert Čoban