Spasoje Ž. Milovanović, dramaturg: Predvodnici i narod

Roman problematizuje čitav niz osa sukoba - revolucija/ kontrarevolucija, nasilje/ ne-nasilje, viši/ niži stalež, domaće/ strano, stari/ mladi, herojstvo/ kukavičluk, seljačko/ građansko, muško/ žensko, da nabrojim samo neke, kao porodičan i  društveni stav dominantno dat iz perspektive ravnogorskog pokreta, u vreme objavljivanja romana – gubitničke strane. Tematski zaokret i izmenjena perspektiva posmatranja u osama sukoba pratila je i kompoziciono odustajanje od jasnog praćenja radnje, mešanje fikcije i fakcije, u kojima se glasovi pojedinaca umrežavaju u jedinstven glas naroda, zbunjenog istorijskim trenutkom – karakteriše dramaturg Spasoje Ž. Milovanović roman koji će uskoro da postane predstava na repertoaru Srpskog narodnog pozorišta.

Milovanović je dramatizaciju radio na osnovu bogatog iskustva, pomenimo samo Zolinu „Nanu“, Nušićevu „1915“, Stojiljkovićevog „Konstantina“, ali kad su u pitanju „Deobe“, nema dvojbe da je reč o izuzetno zahtevnom delu, što zbog svog značaja, što zbog obima.

Kako ste pristupili dramatizaciji Ćosićevog romana, poznatog po velikoj zastupljenosti monološke forme, dokumentarnosti građe, izrazitom književnom bogatstvu jezika? Sve su to složeni uslovi za zahteve dramskog pisma!

- Motivsko-kompozicioni elementi dramatizatorski postupak usmerile su na prepoznavanje kolizije između neverbalne radnje, solilokvija, monologa i dijaloga u svakoj dramskoj situaciji. Ova kolizija, koja suštinski pripada ironijskom modusu, daje povod da se u romanu i dramskom tekstu traga za onim svojstvima koje ironija u svom objedinjavajućem iskustvu istovremeno ističe i potire. Tematizovani sukobi, na ovaj način, resemantizuju se na oba svoja pola u amorfno stanje koje karakteriše predstave o periodu koji prethodi novom početku, i odgovaraju iskustvu „večnog vraćanja istog”.

Ispisujući kolektivnu i ličnu tragediju likova, Ćosić roman započinje napadom nacističke Nemačke na kraljevinu Jugoslaviju, 1941, i završava događajima oslobođenja u jesen 1944. Likove je birao i gradio prema njihovom socijalnom poreklu i životnom opredeljenju, i time zahvatio sve društvene slojeve na kojima su se oslanjale sukobljene strane: ravnogorski i partizanski pokret. Iz mnoštva događaja, likova i perspektiva koje roman nudi, tokom dramatizatorskog postupka pokušao sam da izdvojim najznačajnije predstavnike čije individualne crte i fabulativne linije sakupljaju traumatizovano iskustvo podela, raspada društva, porodice i pojedinca. Istovremeno, razbijanje i preoblikovanje vremena, iskustava savremenog pozorišta i groteskne sličnosti  trauma ratovanja devedesetih godina 20. i podela 21. veka, poigravanje formom, u kojoj Hor, kao množina individualnih sudbina i glasova, čuva sećanje na grčku tragediju, ali postaje i sveznajući pripovedač, nešto kao društvena mreža, okupljena oko prepričavanja sudbine Uroša Babovića i meštana sela Prerovo i Trnava, polazna su osnova ovog dramatizatorskog postupka i predloška scenske interpretacije. 

Sama dramatizacija ima 23 verzije. Takozvana prva ruka krenula je od procesa naturalizacije fabule i sižea romana, da bi svaka sledeća nastavila sa sabijanjem likova i događaja, do konačnog svođenja više od 1000 strana romana na meru pozorišne predstave.

Što se tiče tematskog okvira, odnosa ravnogorskog i komunističkog pokreta, „Deobe“ Dobrice Ćosića nesumnjivo su bile na tragu podela i u tadašnjoj posleratnoj Srbiji i Jugoslaviji. Koju vrstu „revizije“, odnosno uvida u to donosi vaša, današnja verzija?

- Drugi svetski rat je, bez ikakve sumnje, metafora i metonimija krvavih podela u Srbiji. Njegovi ođeci čuju se i danas. Gotovo da na svakom koraku čujemo o nekakvim podelama u Srbiji. Od onih (kvazi)političkih „prva i druga Srbija“, „građanska i nacionalna Srbija“, „leva i desna Srbija“, „vlast i opozicija“, „bojkot - i izbor-opozicija“, preko verskih, nacionalnih, vakcinaških, sportskih, lokacijskih, rodnih, generacijskih... Čini se da je spisak podela neiscrpan. Otuda ,,Deobe“ mogu da se posmatraju kao opomena trenutku u kojem živimo i kojem se obraćamo. Bojim se da nas sve ove podele u savremenom srpskom društvu ponovo vode ka sumanutom bratoubilačkom ratu. Istovremeno, granice između tih podela su jako porozne, što dodatno potcrtava besmisao tih i takvih podela.

Roman, dakako, sadrži i brojne slojeve psihološkog, ličnog i porodičnog plana. Zatim, u njemu je prisutan i slojevit prikaz socijalno uslovljenog ponašanja i odnosa. Na čemu ste u ovom smislu temeljili rad na dramatizaciji?

- Najjednostavnije rečeno, interesovao me je odnos Lajevog i Edipovog kompleksa - zašto roditelji žele da ubiju svoju decu ili zašto deca žele da ubiju svoje roditelje, i, unutar toga, srpska verzija sukoba svako protiv svakoga i svi protiv svih. Sa velikim poštovanjem prema romanu kao građi za dramu, odabrani dramski likovi, reprezenti su dve velike semiotičke skupine: onih koji pokušavaju da budu predvodnici društva i onih koji čine, takozvanog malog čoveka, odnosno narod.

Da li ste možda koristili i druge motive iz opusa knjiga Dobrice Ćosića, koje se nadovezuju u svojevrsnim ciklusima? 

- Ne. Roman „Deobe“ je svojevrsni manifest, kako savremenog srpskog romana tako i neiscrpni rezervoar tema koje se, sa lakoćom, mogu prepoznati i u romanima, dramama i filmovima koji slede posle ovog klasika.

Igor Burić