„Višnjik”, „Balkanski špijun” i „Festen” u „Teatru na raskršću”

U predstavi iz Bugarske čuveni Čehovljev višnjik je pozorište, inverzijom igre u publici, a publike na sceni, direktno prikazano kao imanje likova iz istoimene drame. Detinjasto naivno prikazuju se i ostali bitni momenti, razbacuju po sceni, dobacuju i gađaju svim i svačim iz bogatog arsenala komike apsurda. Glumci – mrtvi ozbiljni. Šire radost dok se „sudaraju po sceni“, kako neko reče sinoć.

Nema sumnje da se predstavom pokušava iz prirode čoveka kao homo ludensa, bića igre, još jednom osvetliti tajna Čehovljeve dugovečne aktuelnosti. Ali, istina jeste tajna, koprena, neotkrivenost (aletheia), mislili su grčki filozofi. Bez nje, kao i bez ljubavi, nije moguće uspostaviti svet realnosti. Zato na kraju ostaju zavese, senke...

Plakati. Možda. Biti slobodan i srećan. Sasvim izvesno - ne. Dobro se zabavljati?

A onda Srbija na stolu, Srbin ispod stola, kao ishod nove verzije „Balkanskog špijuna“ Dušana Kovačevića, u režiji Tatjane Mandić Rigonat, Narodnog pozorišta Beograd. Tragedija je što nije reč o kafani, nego kući Ilije Čvorovića (Ljubomir Bandović), čoveka koji gubi um, porodicu, pa i život.

Pritisak politike, u viđenju rediteljke, aktuelan i stvarno, nije više samo na radiju, novinama, nego je u predstavu uveden i kao paralelna realnost, kroz postupak uvođenja prezenterke vesti, pevačice (Vanja Milačić), koja se ne pojavljuje samo na televiziji, nego i uživo, na sceni, sva blistava i sjajna, kao i vesti koje saopštava, dok Danica (Nela Mihailović) grca na pijaci, opslužujući domaćinstvo praznog frižidera.

I ovako nakalemljena na „prirodno stanje“ stvari u Kovačevićevoj drami iz vremena socijalizma, sa izmenama i dopunama koje je aktuelizuju, istovremeno pokazujući nepromenjivo, sa istom dozom crnohumornog duha, rediteljske intervencije su dosledne, efektne, vrlo kritičke, pogotovo kad (novo)medijska slika počne da utiče i na Iliju, još smešnijeg sa mobilnim nego fotoaparatom u ruci, ili sa AV natpisom na kanalu preko kojeg uključuje kameru za nadzor u sobi Podstanara.

Nevolje počinju govoto odmah na početku, kada glavni, inače odličan glumac, „zaboravi“ da ne bi smeo u prvih nekoliko scena da istroši sav tragikomički potencijal svog lika, pa kada radnja i njegovo ludilo treba da kulminira, počne da se ponavlja. A još više nevolja sledi kad mu se na sceni pridruži sestra, a ne brat Đura (Dušanka Stojanović Glid), bez jasnog opravdanja ili nekog novog nivoa značenja, sem pukog iznenađenja, peripetije radi, u odnosu na Kovačevićev original. Ova glumica predstavlja Đuru kao vrhunac onoga što se u pozorištu zove šmira, tako jako remeteći inače sasvim solidno urađen realistički obrazac igre. To što do kraja ima dosta da se čeka, stara je zamerka Kovačevićevim tekstovima, pisanim za glumce, koju Tatjana Mandić Rigonat i kao dramaturginja predstave, nije uvažila.

I na kraju, Ibzen, Stridnberg, Bergman... Dogma. Niz raspršivača magle koja je skrivala, spolja gledano, čisti, uređeni svet zapadnog čoveka. U poslednjim generacijama, koje su kulminirale poetikom Dogme i dramaturgijom krvi i sperme, atuori su delovali sve manje psihološki, sve više brutalno...

„Festen“ kao proslava rođendana imućnog Helgea (Dime Ilijev), biće prilika da ponovo okupljena porodica raščisti sa demonima, zbog kojih pater familias broji jednog člana manje – kćerku samoubicu. Sinovi Kristijan (Aleksandar Stepanuelski) i Mihael (Dejan Lilić) su stožeri dramske radnje, ali kao kod kakve Agate Kristi, o svemu se ponešto pitaju i batler, i sobarica, kuvar takođe.

Rediteljka Zoja Buzalkovska stilski decentno predstavu čini aktuelnom, prvenstveno izuzetno uspelim tretmanom prostora (scenografija rediteljke i Todora Dajevskog), koji bilo dominirajućom kadom, poluprovidnom zavesom, ili ispražnjenim prostorom, otvara polje značenja. Kontekstualno, predstava ipak deluje udaljeno. Pedofilija i rasizam unutar buržujske porodice, stuba privatnog vlasništa, kapitalizma ako hoćete, pa i države, teme su koje sigurno postoje i ovde, imaju svoje mesto kao univerzalne, ali sigurno nisu ni blizu top-liste odraza naše muke i nevolje.

Drugi osnovni problem inače dobre predstave (otud i veći zahtevi), je neujednačenost igre glumačkog ansambla u kojem je vidljiv raskorak između strogo kontrolisanog unutrašnjeg stanja, gesta, mizanscena (uloge oca, majke, Kristijana...), što pojačava saspens (napetost) i, s druge strane, nepotrebno raspušten, eskpresionistički, sitnorealistički potcrtan odnos prema likovima, odnosima i situaciji, „najbolje“ reprezentovan glumom Dejana Lilića kao Mihaela.        

Igor Burić