Zlatar: Melem za oči, lek za dušu

Već u Novoj Varoši podno planine Zlatar posetioci mogu da uživaju u izložbama Zavičajnog muzeja i Galeriji Kvadratura kruga, ili da posete Kalipolje, mesto čuvenog boja za nezavisnost Srbije 1876. i 1877. godine, kao i tamošnju crkvu i džamiju.

Ali, ono što pleni su neki od najvećih bisera duhovne arhitekture i umetnosti. Manastir novijeg datuma pod imenom Sveti Kozma i Damjan izgrađen je na Vodenoj poljani, nedaleko od jednog od najviših vrhova Zlatara – Golo brdo i metoh je manastira Mileševa. Ljubitelji pešačenja kroz netaknutu prirodu mogu od Svetog Kozme i Damjana do Mileševe i pešačkom rutom, ali većina se odlučuje da od Varoši produži ka Prijepolju, a onda dolinom Mileševke posle šest kilometara stigne do manastira koji krije jednu od najlepših i najpopularnijih fresaka u našoj bogatoj istoriji – Belog anđela.

No, prvo da se posvetimo metohu Mileševe. Crkva brvnara, koja se nalazi desetak kilometara od Nove Varoši je osveštana 14. jula 2007. godine i podignuta je u slavu svetim mučenicima Kozmi i Damjanu. Zemljište i drvo za gradnju crkve poklonile su „Srbija šume“ a ovu, po arhitektonskoj zamisli jedinstvenu bogomolju izgradili su lokalni majstori. Donji deo crkve urađen je bez ijednog eksera - onako kako se nekada gradilo, takozvanim uklapanjem. U njoj je veliki broj ikona, uglavnom darovanih crkvi. Ova crkva namenjena je putnicima namernicima, turistima i bolesnicima koji traže mir i lek u zlatarskim šumama, kao i okolnom stanovništvu. Pored crkve podignut je konak za prijem i boravak gostiju u istom stilu, od drveta. Ovde je do skoro boravio monah Gavrilo od kojeg ste mnogo šta mogli da čujete i naučite, ali je on prešao u drugi manastir.

Kada posle Nove Varoši odlučite da posetite Prijepolje, živopisan gradić na ušću Mileševke u Lim koji čuva duh starih vremena može da vidi neke od najstarijih spomenika naroda koji su su se na ovim prostorima ukrstili. Čekaju vas, između ostalog, Saborna crkva Svetog Vasilija Ostroškog podignuta 1890. godine na mestu stare bogomolje, Sahat kula i Ibrahim-pašina yamija. Yamiju je sagradio Ibrahim - paša, sin hercegovačkog subaše u 16. veku. A onda svi produže na svojevrsno hodočašće u Mileševu, pa sam i ja tako učinila. Zadužbina je kralja Vladislava, sina kralja Stefana Prvovenčanog i unuka Stefana Nemanje. Manastir je građen 1218. i 1219, a živopisan je od 1222. do 1228. godine. Zidana je u raškom stilu. Prvobitno je imala jednu kupolu, a kasnije je, prilikom restauracija u 17. ili 19. veku, dobila još jednu. Mileševska crkva dobila je oko 1235. godine, još jednu, spoljašnju pripratu. Nju je Vladislav dozidao da bi u njoj sahranio telo svog strica Save, a i sam Vladislav je sahranjen u svojoj zadužbini. Manastir je kao i mnogi na ovim prostorima doživeo devastaciju, a najvažnija obnova je izvedena od 1863. do 1865. godine. Pored ostalih fresaka, od kojih su mnoge i uništene u Mileševi se nalazi i čuveni Beli anđeo. Gledajući ovu fresku kao da vas obuzme neko blaženstvo. Manastir je ženski i u vreme naše posete bila je velika moba, kosile su se okolne livade. Zbog toga zamalo da ostanemo uskraćeni za razgledanje riznice manastira, ali je kustos ipak odlučio da nam otvori vrata i pokaže blago koje čuva manastir.

Ono što je manje poznato je da je u blizini džamija u selu Hisaryik iz 16. veka u kojoj se čuva Kuran star 400 godina, možda i najstariji na Balkanu. Iznad yamije je stara srednjevekovna tvrđava Mileševac. Tu je prema pisanim saznanjima boravio i sultan Mehmed Drugi. Sve ovo lepo se vidi iz dvorišta manastira Mileševa.

U još jednom živopisnom gradiću u ovom delu Srbije – Priboju nalazi se manastir Banja. Sadašnju manastirsku crkvu podigao je kralj Stefan Dečanski 1329. godine. Poslednji put manastir je obnovljen 1905. godine, a 1974. godine, u njemu je otkrivena bogata riznica koja spada u red najočuvanijih i najkompletnijih. Treba posetiti i manastir Davidovicu, koji se nalazi nedaleko od Brodareva, pored reke Lim. Potiče iz 13. veka i zadužbina je župana Dmitra Nemanjića, najmlađeg sina Vukana Nemanjića koji je uzeo monaško ime David po čemu je manastir i dobio naziv Davidovica.

Ono što krasi Zlatar i okolinu su i crkva brvnara u selu Radijevići, kao i manastir Dubnica u selu Božetići, samo nekoliko kilometara od Uvačkog (Sjeničkog jezera). Hram Sv. Trojice u selu Radijevići je 1808. podigao sveštenik Vasilije Purić, poreklom iz Hercegovine. Izgrađena je kao kuća da bi se prikrila njena namena, jer su tada na ovim prostorima boravili Turci. Vasilije Purić je, izgleda iz svog matičnog manastira, doneo pet ikona darovitog slikara Andrije Raičevića kao i srebrni, delimično pozlaćen diskos sa natpisom. U stilskom pogledu ikone iz Radijevića pripadaju najlepšim ostvarenjima 17. veka i smatraju se neprocenjivom vrednosti. Purići su inače dali više sveštenika, ali je zanimljivo da članovi ove familije i dan danas čuvaju ovu svetinju.

- Moj otac Ilija je čuvar crkve, već dvadesetak godina, a ovaj običaj prenosi se s kolena na koleno u familiji. To je radio moj pradeda, deda, pa otac. Sadašnji paroh crkve  je otac Stanko, koji je u Varoši. Dolazi za velike praznike i tada je crkva otvorena za narod. U ostale dane je zaključana, ali možemo je pokazati, kao što smo to učinili za vas. Doduše, sada smo malo zauzeti radovima na njivama i oko imanja u ovom za nas najlepšem selu na svetu – kaže Radovan, koji će najverovatnije naslediti svog oca kao čuvar crkve, a sa njim nam je bogomolju pokazivala i njegova ćerka Stojanka, koja je na pitanje koliko ima godina odgovorila: “Više od šest”.

Manastir Dubnica spolja ne izgleda naročito i veoma je mali, ali unutrašnjost krije bogatstvo.  Podignut je u 15. veku, ali od ostataka crkve i konaka iz tog perioda danas se malo šta može raspoznati. Na jedinom i već ispranom ostatku freske, na dovratniku portala naosa, tri od četiri slovna broja škrto svedoče da je Manastir Dubnica građen i živopisan 1422. godine. Obnova manastira je započela 2003, a završena 2007. godine.

Crkvu Svete Trojice krasi ikonostas, rad drvorezbara Miroslava Trbusića iz Kragujevca i ikone, rad ikonopisca Ivana Kovalčeka iz Novog Sada.

Nedaleko u etno selu Štitkovo u samom centru sela nalazi se crkva Svete Trojice i prva vam upada u oči, a datira iz 1867. godine. Crkva u Štitkovu je podignuta na mestu gde je bio manastir koji je podigao patrijarh Gavrilo Rašković, iz poznate kneževske porodice Raškovića. Crkva nije oslikana. Ikonostas su radili majstori Debrani, a ikone su rad Lazovića iz Bjelog Polja.

Gordana Malenović

Foto: G. Malenović