Sem Šepard (1943-2017): Odlazak kauboja američkog teatra

Miljenik publike i ljubimac kritike, Šepard je smatran za najznačajnijeg američkog dramatičara nakon Juyina O’Nila i Artura Milera. Omiljeni “kauboj američkog teatra”, je 70-ih godina prošlog veka radio u pozorištu kao glumac i scenarista.

Karijeru dramskog pisca započeo je pišući za kultne pozorišne trupe Of-Brodveja i Of-Of Brodveja, od kojih su najpoznatiji “Open Theater” Džozefa Čajkina i “La MaMa” legendarne Elen Stjuart. Pre svoje tridesete imao je više izvedenih drama, danas ih broji 44, od kojih je 11 osvojilo Obija, uticajno američko pozorišno priznanje. Među njegove najpoznatije komade ubrajaju se - “Nevidljiva ruka” (1969), “Prokletstvo izgladnele klase” (1977), “Pogreb deteta” (1978, za koji je dobio Pulicerovu nagradu), “Ludi od ljubavi” (1983), “Stanje šoka” (1991), “Bog pakla” (2004) i drugi. Čuvena Šepardova dela igrana su i na scenama naših pozorišta, a pojedina su objavljena u književnoj periodici ili pregledima savremene američke drame.

U dobrom sećanju je komad “Ludi od ljubavi” (prevod David Albahari), koji je na sceni SNP-a pre više od dve i po decenije postavio Egon Savin. Drama “Prokletstvo izgladnele klase” je 1997. objavljena u prevodu Borivoja Gerzića, dok je u časopisu “Mostovi” (1999) izašao komad “Stanje šoka”. U knjizi “Pre i posle ‘Kose’ - savremena američka drama” (izbor i predgovor Jovan Ćirilov), pored Vilijamsa, Olbija i drugih autora, objavljena je i drama Sema Šeparda “Nevidljiva ruka”. Možda najsvežiji primer kada smo na našim scenama imali “jednog Šeparda”, je komad “Bog pakla” koji je u Ateljeu 212 imao premijeru juna 2008. godine.

U vezi sa Šepardovim proznim radovima, treba pomenuti da je beogradska izdavačka kuća “Klio” objavila novo izdanje njegovog dela, pod nazivom “Zapisi iz motela” (prevod Đorđe Trajković). Prvi put objavljeni 1982. u izdanju “City Lightisa” (San Francisko), Šepardovi “Motel chronicles” su tri godine kasnije dobili prvo evropsko izdanje (“Faber”, London 1985). Na srpskom jeziku, rukopis je najpre objavljen u tri dela (Letopis Matice srpske, okt, nov. i dec. 1987), da bi u istom prevodu (Branislav Kovačević) knjiga “Motelske hronike” izašla u celini (“Prometej”, Novi Sad 1995). 

Izvan bleštavila Holivuda

Šepard je 1979. dobio Pulicerovu nagradu, a njegova supruga Džesika Lang je 1982. osvojila Oskara za ulogu u Polakovoj komediji “Tutsi“ i bila nominovana za glavnu žensku ulogu u filmu “Frensis“. Uprkos uspesima i nagradama, želeli su da budu što dalje od paparaca, glamuroznih partija, crvenog tepiha. Odlučili su da žive u potpunoj izolaciji, izvan bleštavila Holivuda. Kada su dobili ćerku (1986) i sina (1987), preselili su se na zabačeno imanje pored Šarlotsvila u Virdžiniji. Pored dvoje dece, sa njima je živela i Aleksandra (rođena 1981), Džesikina ćerka iz veze sa Mihailom Barišnjikovim.

Čuvajući zaverenički brižljivo svoj privatni život, Šepard je uspeo da o njemu ne procuri nijedan važniji podatak. Živeo je mahom na farmama u okolini manjih gradova, čije mesto i adrese javnosti nisu bile poznate. Samo su književni zastupnik i filmski menadžer, znali broj njegovog poštanskog pretinca.

Odrastanje u vremenu prelamanja SAD i preplitanja starih i novih vrednosti, snažno su obeležili Šepardovo stvaralaštvo. Kontrast prošlosti i sadašnjosti uočljiv je u piščevom dramskom opusu, ali i u drugim formama u koje spadaju “Zapisi iz motela” (tradicionalna i moderna Amerika, romantika i brutalnost). U Šepardovom fokusu su pejzaži, male varoši, ali i dragstori, benzinske pumpe, jeftini restorani, skromni moteli podignuti uz puteve duž srednjeg zapada i pacifičke obale. Ovaj dnevnik-putopis pokazuje autorovo umeće pretvaranja haotičnog vrtloga ideja, ljudi i ambijenata u jedan živopisan i profinjen zapis o onovremenoj Americi, od koje danas, osim legende, gotovo ništa nije ostalo.

Manje je poznato da je Šepard objavio nekoliko zapaženih knjiga pesama, poetskih priča i dnevničkih beleški. Čitanjem ovih dela postaje jasno da je njihova forma ono što je drugačije, jer su autorove preokupacije jednake i kada su u pitanju prozno-poetski zapisi i njegove drame. Uz gotovo deceniju stariju knjigu “Mesec jastreba” (“Hawk moon”, 1973), “Zapisi iz motela” su često bili u senci autorovih dramskih dela i filmskih scenarija, mada obe spadaju u red Šepardovih najsnažnijih i najprovokativnijih tekstova. Delovi ove knjige čine osnovu njegovog pozorišnog komada “Predrasude”, kao i predložak na kome je baziran scenario za kultni film “Pariz, Teksas”.

Radeći za film Šepard je potpisao nekoliko zanimljivih scenarija, od kojih se izdvajaju - “Kota Zabriski” (režija Mikelanđelo Antonioni), “Pariz, Teksas” (režija Vim Venders, film je 1984. osvojio Zlatnu palmu u Kanu), “Ludi od ljubavi” (režija Robert Altman), “Kad prošlost zakuca” (režija Vim Venders, sa ovim filmom Venders je 2006. bio gost beogradskog FEST-a). Kao glumac, Šepard je ostvario zapažene uloge u filmovima - “Dani raja“ (režija Terens Malik) i “Putnik“ (režija Folker Šlendorf, prema romanu “Homo faber“ Maksa Friša). U filmu “The right stuff“ (kod nas preveden kao “Put u kosmos“, režija Filip Kaufman), Šepard glumi američkog pilota Čaka Jegera koji je prvi u istoriji (1947) probio zvučni zid.

Većina filmova za koje je pisao scenarija ili u kojima je glumio, po pravilu je pratila dobra muzika. Za film “Ludi od ljubavi“, koji je režirao Robert Altman, muziku je radio Džordž Bart. Film Mikelanađela Antonionija “Kota Zabriski“, rađen prema Šepardovom scenariju, obogaćen je muzikom Pink Flojda, posebno komponovanom za ovo delo (mnogi saundtrek “Zabriski Point“ smatraju “najpsihodeličnijim albumom“ ove grupe). Poznato je da je muziku za kultni “Pariz, Teksas“, radio Raj Kuder. Ne treba zaboraviti i Šepardovu ulogu u čuvenom filmu “Dani raja“ (1978), za koji je muziku komponovao Enio Morikone. Šest godina pre toga Morikone je radio saundtrek za “Majstora i Margaritu“ Saše Petrovića, jedini naš film za koji je muziku komponovao proslavljeni autor.

Siniša Kovačević