PREDAVANJE GORANE RAIČEVIĆ O SLICI GRAĐANSKOG DRUŠTVA U SRPSKOM ROMANU 20. VEKA Individualizam u opoziciji sa patrijarhalnim društvom

Gorana Raičević je na ovom predavanju, održanom u Ogranku SANU u Novom Sadu, pomenula da joj se ta tema nametnula tokom dugogodišnjeg izučavanja srpske književnosti 20. veka.

-  Uprkos tome što književnost nikako nije, i uistinu ne bi trebalo da predstavlja istorijski izvor prvog reda, budući da svaka, i najrealističnija stvarnosna proza nije saobrazna sa faktičkom, već samo samo sa umetničkom istinom, jer je proizvod mašte, fantazije, konstrukcije njegovog autora, pažljivi čitaoci upravo u književnim delima o prošlosti mogu saznati nešto čega u zvaničnoj naučnoj istoriografiji nema - napominje dr Raičević. 

Prihvatajući mišljenje da književno delo ne možemo smatrati istorijskim izvorom, ona ukazuje da su pisci ipak ljudi koji ne žive van svog vremena, te se u tvorevinama fikcije pronalaze itekako stvarne činjenice iz životnog okruženja, “koje je izvor njihovog iskustva, kao i njihovog razmišljanja, rasuđivanja, uverenja, što iz te i takve, makar i subjektivne slike sveta, proizlaze”. 

Kroz izučavanje književnosti 20. veka, a u kontekstu promene književnih stilova i perioda, Gorani Raičević se nametnulo i pitanje “društvene, kulturno bogate, ali kratkotrajne građanske epohe”.

- Građanska epoha za nas je značajna, jer je u mnogo širem evropskom kontekstu možemo smatrati kolevkom moderne književnosti, onakve kakvu je poznajemo danas, a koja je u formi poznate opozicije između račundžijskih, filistarskih i materijalističkih vrednosti s jedne strane, i umetničkih duhovnih sa druge, postala njen najoštriji i najznačajniji kritičar - ukazala je Gorana Raičević.

Ona je podsetila da je Slobodan Jovanović razloge propasti građanstva, „njegove nemogućnosti da se odupre društvu zasnovanom na posleratnim kolektivističkim vrednostima, video u činjenici da je srpski narod, stavljajući u prvi plan herojski patrijarhalni kodeks, zasnovan na spremnosti na žrtvovanje, propustio da izgradi kulturni, individualistički vrednosni sistem oko kojeg bi mogli da se okupe i drugi jugoslovenski narodi”.

- Pripremajući knjigu sastavljenu od tekstova pisanih različitim povodima, i o različitim temama, u kojima je kao dominantan postavljen problem građanskog društva, i srpske građanske klase, sa radnim naslovom „Gospoda i drugovi – Slika građanskog društva u srpskoj književnosti“, zamislila sam i studentima treće godine srpske književnosti ponudila kurs pod naslovom „Srpski građanski roman“. Razmišljanja i zaključke o ovoj temi koje ću vam ukratko saopštiti, rezultat su ovih, još uvek neokončanih preokupacija - objasnila je Gorana Raičević.

Odgovor na pitanje zašto roman, ukazuje na to da bi, kako je navela Gorana Raičević, „zahvatajući široko u društveni život jednog doba, po pravilima realističke poetike, mogao da nam ponudi najbolju sliku stvarnosti“, mada zapravo malo njih ima savremenu društvenu tematiku, i gradski milje. Prateći hronološku i razvojnu liniju srpskog romana, Gorana Raičević je analizirala „Došljaka“ i „Čedomira Ilića“ Milutina Uskokovića, zatim i kasnija dela Miloša Crnjanskog, Ive Andrića, i Borislava Pekića, kao i Slobodana Selenića, Svetlane Velmar Janković i Dobrice Ćosića.

- Ako bismo se složili s tim da srpski građanski roman predstavlja dragocenu građu za proučavanje nacionalne prošlosti s jedne, i nacionalnog karaktera s druge strane, te da time ukazuje na činjenicu da je srpsko društvo upravo kroz književnost pokazalo sposobnost za samoanalizu i samorefleksiju, onda vrlo uzdržano možemo ukazati na neke osnovne čvorišne tačke koje nam se posle ovog pregleda ukazuju - navodi Gorana Raičević.

Pre svega to je, po njenim rečima, problem autentičnog građanskog društva, kao zajednice zasnovane na individualističkom obrascu, koji se u našoj literaturi otvara kroz opoziciju sa patrijarhalnim, kolektivističkim društvom, za kojim se ne samo kroz nostalgiju za prošlošću, žali. 

- Verujem da su svi pomenuti romani i njihovi autori, u slici građanskog društva koju su nam ponudili, mislili na to da se čovek, ali i društvene okolnosti, ne mogu promeniti ni revolucijama, niti prolivanjem krvi, već da u osnovi istinske društvene promene stoji unutrašnja promena svesti - ističe Gorana Raičević.                  

N. Pejčić