Dr Slavica Vujović: Briga o nasleđu ne trpi improvizacije

U njenom profesionalnom portfoliju su, između ostalog, sanacije i konzervacije srpske pravoslavne crkve Vaznesenja Gospodnjeg u Čurugu, Dvorca Dunđerskih u Čelarevu, obnove zapadnog krila konaka manastira Velika Remeta, rimokatoličke crkve Sv. Ana u Bačkom Novom Selu, SPC Sv. Dimitrija u Laliću, formiranja Muzeja pčelarstva „Jovan Živanović“ u Sremskim Karovcima, Etno parka „Brvnara“ u Bačkom Jarku... A pre ravno dve decenije postavila je i teorijske temelje unapređenog pristupa očuvanju kulturnog nasleđa, koji će od 2005. izrasti u koncept projekta „Vekovi Bača“.

– Sve je počelo sa spasavanjem Donžon kule u Baču, koje je ličilo da će biti jedan od rutinskih zadataka Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture na sanaciji oštećenog krova – navodi dr Slavica Vujović za „Dnevnik”. – Nakon dve decenije više je nego jasno da su tada preduzete aktivnosti, poput nastavka arheoloških iskopavanja i rešavanje pitanja korišćenja Tvrđave Bač, doprinele nastanku projekta „Vekovi Bača“. Pokrenuti su i potprojekti koji su se bavili manastirom Bođani i Franjevačkim samostanom u Baču, koji su se takođe nalazili u lošem stanju. Jedan od rezultata posvećenog rada je i doktorska disertacija „Unapređenje savremene doktrine očuvanja graditeljskog nasleđa – iskustvo projekta Vekovi Bača“, koju sam odbranila na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu. Kvalitet rada projektnih aktivnosti verifikovan je nagradama na nacionalnom, ali i međunarodnom planu, među kojima se izdvaja Gran pri Nagrada EU za kulturno nasleđe / Nagrada Evropa Nostra, dodeljena 2018. u Berlinu u okviru slavljenja Evropske godine kulturnog nasleđa. U obrazloženju nagrade istaknuti su multidisciplinarnost, holistički pristup, postignuto partnerstvo, evropska dimenzija projekta i pripadnost Podunavlju.

Kada se danas sumiraju rezultati „Vekova Bača”, može li se govoriti o tome da su ciljevi projekta ostvareni ili su čak unekoliko i premašeni?

– Važno je istaći da se projekat od samog početka podržala Pokrajinska vlada preko Pokrajinskog sekretarijata za kulturu, informisanje i odnose s verskim zajednicama, prepoznavajući značaj jačanja kapaciteta institucija, čiji je osnivač. S druge strane, iskorake je bilo moguće napraviti u uslovima postojanja stručnih kapaciteta, timskog rada u Pokrajinskom zavodu i rezultata ove institucije, osnovane 1951. i ovenčane brojnim nagradama, uključujući i orden Srpske pravoslavne crkve Svetog Save drugog reda. Inače, evaluacijom rezultata utvrđeno je da su postavljeni ciljevi ostvareni, a to da su i premašeni svedoči njihova primena na drugim projektima, poput onoga koji se bavi ostacima srednjovekovne bazilike Arača, gde se primenjuje sveobuhvatni pristup istraživanjima, konzervaciji i korišćenju ovog jedinstvenog kulturnog dobara.

Šire posmatrano, možda i najveći iskorak „Vekova Bača“ napravljen je na polju umeražavanja i jačanja saradnje naučno-istraživačkih institucija i službe zaštite?

– Umrežavanje na planu očuvanja kulturnog nasleđa stoji u samoj njegovoj biti. U slučaju „Vekova Bača“ došlo je do okupljanja više značajnih institucija, poput Muzeja Vojvodine, i korišćenja rezultata kroz koordinaciju. Najvidljiviji rezultate i pomaci saradnje sa naučno-istraživačkim institucijama napravljeni su u oblasti materijala, koji kao krajnji rezultat imaju osnivanje Laboratorije za ispitivanje materijala u kulturnom nasleđu pri Tehnološkom fakultetu u Novom Sadu, oko koje se pored Pokrajinskog zavoda okupila i Galerija Matice srpske. Kroz međunarodnu saradnju, među kojima se posebno ističe projekat HEROMAT, postepeno je podizana lestvica znanja i umeća, ali je isto tako značajna bila i nabavka savremene opreme, poput mobilne laboratorije.

Od prošle godine se realizuje Razvojni projekat integrativne zaštite „Kulturni predeo Bača“. Od čega će najviše zavisiti hoće li i on biti uspešan poput „Vekova“? Može li u tom smisu biti presudna uloga Fondacije, koju je formirao Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture?

– Nakon tri petogodišnja perioda, „Vekovi Bača“ svoju misiju nastavljaju fokusirani na primenu koncepta kulturnog predela. Zapravo, to je rezultat rada sveobuhvatnih istraživanja, koja su sve više ukazivala na snažno sadejstvo čoveka i prirode na prostoru Bača sa okruženjem. I dobili smo novo kulturno dobro u kome su sadržana sva kulturna, materijalna i nematerijalna i prirodna dobra, nazvano Kulturni predeo Bača. A pitanje upravljanja ovim dobrom počelo je da se rešava kroz osnivanje i rad Fondacije Pokrajinskog zavoda za upravljanje kulturnim predelom Bača, koja je osnovana uz saglasnost Pokrajinskog sekretarijata za kulturu, javno informisanje i odnose s verskim zajednicama, kao predstavnika osnivača Zavoda. Opština Bač je sa sličnim ciljem osnovala Muzejsku jedinicu u sastavu Narodne biblioteke „Vuk Karadžić“ u Baču, koja postepeno preuzima brigu o spomeničkom nasleđu i muzejskim zbirkama raspoređenim po kulturnim dobrima. Za potrebe održivosti ovog dobra urađen je Plan upravljanja, proistekao iz vizije Kulturnog predela Bača kao ohrabrujućeg primera zajedništva čoveka i prirode, prošlosti i budućnosti, različitih kultura, grupa i pojedinaca, lokalnog stanovništva i posetilaca, a koji je uvršten, kao integrativni deo i u Nominacioni dosije za stavljanje na Uneskovu listu.

„Umeće konzervacije“ i druge priče

Cela priča o Baču, od „Vekova“ do „Kulturnog predela“, umnogome je doprinela kako popularizaciji značaja brige o kulturnom nasleđu, tako i edukaciji, ne samo mladih, nego i onih starijih, o vrednostima tog nasleđa i njegovim potencijalima u kontekstu lokalnog razvoja?

– Popularizacija vrednosti i značaja brige o kulturnom nasleđu činila je i dalje čini deo ključnih aktivnosti, bez koje nema očuvanja nasleđa. Ona je omogućila da rezultati i koncept postanu vidljivi i prepoznatljivi. Značajan trud uložen je različite vidove prezentacije rezultata rada, kao i formalnu i neformalnu edukaciju u oblasti kulturnog nasleđa. Negovana je živa reč i neposredni kontakti, Među preko 130 takvih – kako širom Srbije, u Beogradu, Baču, Novom Sadu... tako i van njenih granica, u Italiji, u Ferari, Pizi i Veneciji, pa Velikoj Britaniji, u Kenterberiju i Ajronbrizu, onda u Nemačkoj, u Berlinu, u Republici Srpskoj u Banjaluci, u Mađarskoj u Fertodu, Ruskoj Federaciji u Arhangelsku, u Hrvatskoju u Dubrovniku i Republici Kini u Peking i Mengzi.

Rezultati rada predstavljeni su i putem izložbe „Kako očuvati i koristiti kulturno nasleđe – Vekovi Bača“, koja je bila postavljena u Galeriji Matice srpske u Novom Sadu 2016. i u Velikoj galeriji Doma Vojske Srbije u Beogradu 2017. godine. Pođednako vredan bio je prateći program: forumi, okrugli stolovi, dečje radionice i stručna tumačenja izložbe. Takođe, u toku je izložba „Umeće konzervacije“ u manastiru Bađani, čiji koncept ishodi iz navedene izložbe predstavljajući rad konzervatora na spasavanju jedinstvenog freskoslikarstva Hristofora Žefarovića. Iskorak je napravljen i u oblasti video produkcije koja je dostupna na Jutjub kanalu Pokrajinskog zavoda, a kratki dokumentarni film o kulturnom predelu Bača pored srpskog, dostupan je na engleskom i kineskom jeziku.

Da li su u našoj sredini uopšte dovoljno prepoznati potencijali „kulturnih predela“? Koliko je realno da uključivanje Uneska pomogne na tom planu?

– Kulturni predeo kao vrsta kulturnog dobra još uvek ne postoji u nacionalnom zakonodavstvu. Međutim, uvršten je u novi Zakon o kulturnom nasleđu, koji će stupiti na snagu na početku 2023. godine. Vredno je pažnje da su, uprkos ovoj činjenici, u AP Vojvodini prve prostorne planove posebne namene dobili kulturni predeli Bača i Sremskih Karlovaca. U Srbiji, koja ima tako bogatu geomorfologiju, ova vrsta dobra je možda i ključna za razumevanje bogatstva raznovrsnosti kulturnog nasleđa. Pokrajinski i Republički zavod za zaštitu spomenika kulture su kroz kandidovanje ravničarskog predela za upis na Listu svetske kulturne i prirodne baštine pokazali rešenost da se objasni značaj i uticaj ovog dela Podunavlja i reke Dunav, definišući kroz različita dobra fenomene koji prate granična područja, poput migracija, kulturne raznolikosti i njihove razmene i prožimanja. Ilustracije radi, značajno mesto, među više od 350 arheoloških lokaliteta sačuvanih unutar granica Kulturnog predela Bača, pripada Donjoj Branjevini, čiji se materijal sada može videti u Muzeju Vojvodine na izuzetnoj izložbi „San neolitske noći“. Posmatrajući kontinuitet trajanja života dug osam milenijuma, želeli smo da rasvetlimo nacionalne teme i ovu dimenziju sačuvanog nasleđa, stavljajući ga u širi istorijski i kulturološki okvir.

M. Stajić