PLEMSTVO I UMETNOST U Galeriji Matice srpske od danas do 1. juna nova velika izložba

Po rečima upravnice GMS dr Tijane Palkovljević Bugarski, prikazivanje umetnosti epohe XVIII stoleća, koja je za srpsku kulturu bila izuzetno važna kao most koji je spojio srednjovekovnu sa novovekovnom umetnošću, kroz fenomen plemstva – izazovan je poduhvat.

 „Društvena uzdizanja i dostignuća pojedinaca su njih i njihove porodice učinili plemenitim – što im je omogućilo izvesne privilegije – ali su i oblikovali istoriju tog vremena. Oni su se svojim radom u polju javnih delatnosti borili za nacionalni i lični opstanak u tuđoj, stvarali osnove za uspostavljanje sopstvene nacionalne države i težili nekim novim vizijama za budućnost. Samim tim uticali su na razvoj srpske nacionalne kulture i umetnosti. Sačuvana umetnička dela koja ih prikazuju, jasno oslikavaju epohu u kojoj su živeli i delovali ali, istovremeno, čuvaju i sećanje na njih”, reči su dr Tijane Palkovljević Bugarski. 

Izložba “Plemstvo...” nastala je kao rezultat doktorske disertacije i višegodišnjeg istraživanja dr Aleksandre Čelovski, kustoskinje Galerije Matice srpske. Publici će biti predstavljen život plemstva okupljenog pod okriljem Karlovačke mitropolije tokom XVIII veka kroz više izložbenih celina: U okviru reprezentativne javnosti, Plava krv i vrlina: tipovi plemstva, Obrazovanje kao privilegija, Patroni i dobrotvori, Porodična galerija: bračne strategije plemstva, te Plemstvo i ktitorstvo. 

Kroz postavku, koja obuhvata više od 80 umetničkih dela, predmeta i arhivske građe, analizira se fenomen plemstva iz različitih perspektiva, od sticanja plemićkog statusa, prilagođavanja ličnog identiteta pojedinca zahtevima reprezentativne javnosti kroz poručivanje portreta, prilaganje Crkvi i ktitorske aktivnosti, patronažu umetnosti i kulture, podizanja raskošnih kurija i dvoraca pa do odabiranja lokacija grobnih mesta.

Pored portreta habzburških vladara i Srba plemića iz Galerije Matice srpske, Narodnog muzeja Srbije, Istorijskog muzeja Srbije, Vojnog muzeja, Muzeja grada Beograda, Matice srpske, Muzeja Vojvodine, Muzeja Srpske pravoslavne crkve i pojedinih crkava Eparhije sremske, koji svedoče o strogoj društvenoj hijerarhiji unutar monarhijskog sistema, biće izloženi portreti iz Nacionalnog muzeja Mađarske iz Budimpešte, zatim portret grofice Nako iz budimpeštanskog Muzeja lepih umetnosti, rad Fridriha fon Amerlinga, kao i eksponati iz Srpskog crkvenog muzeja u Sentandreji i Riznice Eparhije temišvarske. 

Izuzetno važani dokumenti za razumevanje plemstva kao društvenog fenomena su i povelje o dodelama i potvrdama plemićkog statusa, koje su za potrebe izložbe pozajmljene iz Arhiva Vojvodine i Muzeja Vojvodine. Uz to, primenom savremenih tehnologija predstavljen je izgled plemićkih kurija podizanih u Banatu i Bačkoj, a njihov prvobitni sjaj i reprezentativnost dočarani su predstavljanjem rezultata projekta digitalne rekonstrukcije enterijera dvoraca pomoću veštačke inteligencije.

„Namera ove izložbe bila je da kroz predstavljanje i interpretaciju pisanih izvora, umetnosti i uopšte vizuelne kulture koja je nastajala za potrebe plemstva, ukaže na ulogu tog fenomena u srpskom novovekovnom društvu. Tako je, u istorijskoj perspektivi, sagledana važnost pojedinca u negovanju i održavanju srpske kulture. Ispitivanje stvarnih i simboličkih razloga zbog kojih se za plemiće izrađuju predmeti poput portreta, plemićkih povelja ili pečatnjaka, nije jedini mogući i legitimni istraživački i izlagački pristup, ali je jedan od načina za sticanje potpunijih saznanja o srpskom društvu i kulturi XVIII veka”, ističe autorka izložbe dr Aleksandra Čelovski.

Prateći program izložbe, kako je najavljeno, podrazumeva ne samo autorska i stručna kustoska tumačenja postavke, nego i predavanja stručnjaka iz oblasti društvene i kulturne istorije 18. veka, sve sa idejom da se fenomen plemstva posetiocima detaljno približi. 

M. Stajić

Sava Tekelija na odru

Među eksponatima je i ne previše poznat rad Nikole Aleksića „Sava Tekelija na odru”, koji se čuva u Srpskom crkvenom muzeju u Sentandreji. Kako ističe dr Aleksandra Čelovski, poslednji čin brižljivo sprovođenih strategija prikazivanja plemićkog statusa bilo je – odabiranje lokacije grobnog mesta. 

Sa prihvatanjem baroka, srpski narod u Habzburškoj monarhiji usvaja i barokno poimanje smrti kao jednog čina na pozornici života kojim se prelazila granica između ovozemaljske prolazne egzistencije i večnog života duše o kojoj se starala crkva oličena u Karlovačkoj mitropoliji. S tim u skladu, tokom XVIII veka postojala je praksa da se pripadnici plemićkih porodica, a posebno elitnog kruga okupljenog oko Mitropolije, sahranjuju pri hramovima – manastirima i crkvama gde su, neretko, prethodno bili i ktitori. 

Tako je i crkva Sv. Petra i Pavla u Aradu postala porodični mauzolej Tekelija u kojem počivaju posmrtni ostaci skoro svih članova Jovanove loze Tekelija počev od njega kao rodonačelnika do njegovo praunuka Save Tekelije – poslednjeg muškog izdanka ove loze...