OVDE JE LAZA KOSTIĆ PRONAŠAO UTEHU ZBOG NEOSTVARLJIVE LJUBLJAVI PREMA LENKI Pesnik četiri godine tugovao u manastirkoj keliji

Manastir Krušedol je zadužbina porodice Branković, poslednjih srpskih despota u Sremu. Sastoji se od muškog manastira sa crkvom koja je posvećena Blagovestima, koju je osnovao vladika Maksim Branković, i ženskog manastira sa crkvom posvećenom Sretenju, koju je podigla njegova majka, despotica Angelina nakon što se zamonašila.

Krušedol, večni dom velikana

Nalazi se u ataru istoimenog sela, između gradića Iriga i sela Maradika, i često se naziva "večnim domom srpskih velikana". Da ovakav naziv i te kako stoji svedoče imena na kivotima koji se nalaze u crkvi, ispred ikonostasa.

U njima su smešteni ostaci moštiju svetih Brankovića, odnosno despota Đorđa Brankovića koji je monašenjem uzeo ime Maksim i njegovih roditelja Angeline i slepog Stefana Brankovića. Sveti mitropolit Maksim, bivši despot, zajedno sa svojom majkom Angelinom, podigao je manastir Krušedol na samom početku 16. veka, negde između 1509. i 1516. godine. Iako je krušedolski hram posvećen Blagoveštenju Presvete Bogorodice, slava ove svetinje zapravo je praznik Svete Majke Angeline, ktitorke obližnje ženske monaške zajednice.

Tokom godine, ovde se održava više velikih sabora i to na praznik Prepodobne Majke Angeline, na Blagovesti, Svetog vladiku Maksima, Svetog Stefana Slepog i Svetog despota Jovana.

Među značajnim Srbima koji ovde počivaju su patrijarh Arsenije III Čarnojević, mitropolit Isaija Đaković, patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta, grof Đorđe Branković, vojvoda Stevan Šupljikac, knjeginja Ljubica Obrenović i kralj Milan Obrenović.

Krušedol je simbol umetnosti i uhovnosti

Kroz vekove Krušedol je postao jedan od najznačajnijih manastira Srpske pravoslavne crkve u Eparhiji sremskoj, a danas ima status nepokretnog kulturnog dobra od izuzetnog značaja.

Akademik Dejan Medaković, jedan od najpoznatijih srpskih istoričara umetnosti i kulturnih radnika, posvetio je veliki deo svog rada i istraživanja Fruškogorskim manastirima. Njegova dela i izjave o manastiru Krušedol osvetljavaju značaj ovog manastira sa umetničkog, kulturnog i istorijskog aspekta. Medaković je isticao manastir Krušedol kao ključni element kulturnog i umetničkog nasleđa srpskog naroda. Naglašavao je da je manastir, sa svojom bogatom istorijom, freskama i ikonama, simbol srpske umetnosti i duhovnosti.

O Krušedolu je često govorio kao o duhovnom centru koji je kroz vekove pružao utehu i nadu vernicima i bio središte pravoslavne duhovnosti. Manastir je video kao mesto gde su se spajali vera, kultura i istorija, a posebno je isticao umetničku vrednost fresaka i ikona u manastiru Krušedol i naglašavao značaj manastirskih umetničkih dela ne samo za lokalnu kulturu, već i za šire pravoslavno umetničko nasleđe.

"Manastir Krušedol je ne samo svetilište, već i riznica našeg pamćenja, umetnosti i duhovnosti. Njegove freske i ikone predstavljaju neprocenjivo nasleđe koje priča priču o vekovnoj borbi, veri i umetničkom stvaranju našeg naroda", govorio je Medaković, jedan od retkih naučnika koji je svojim istraživanjima i radovima sveobuhvatno osvetlio ovu svetinju, pa se kroz njegova kazivanja može još dublje razumeti i ceniti bogatstvo i značaj manastira Krušedol.

Laza je četri godine proveo u manastirskoj keliji 

Manastir Krušedol je bio utočište za brojne ličnosti iz srpske istorije koje su tražile duhovni i fizički mir. Tokom svoje duge istorije privlačio je mnoge pesnike i pisce. Neki od poznatih srpskih pesnika i književnih stvaralaca koji su se vezivali za Krušedol ili su pisali o njemu su Jovan Jovanović Zmaj, Branko Radičević i Đura Jakšić, a Laza Kostić, poznati srpski pesnik, pravnik, filozof i političar je po povratku sa Cetinja u proleće 1891. godine baš u Krušedolu našao svoj dom.

Doduše, u Krušedol je došao tek pošto je leto proveo na imanju svog prijatelja Lazara Dunđerskog u Čebu, današnjem Čelarevu, gde je upoznao njegovu mlađanu kćer Lenku. Od velikih planova o prelasku u Beograd ili Pariz nije bilo ništa. Ljubav ga je zaustavila. Iako je u mladosti bio kritičar i protivnik crkvenih kultova i klera, Laza Kostić je u manastirskoj keliji proveo četiri godine pridržavajući se strogih monaških pravila života. Nema sumnje da je tu tugovao zbog nemoguće ljubavi jer je u krušedolskoj keliji napisao prvu pesmu posvećenu Lenki - "Gospođici L. D. u spomenicu". Ispod stihova stoji "U Krušedolu, 1892". Najlepšu pesmu srpske ljubavne poezije "Santa Maria della Salute" napisao je 17 godina kasnije, posle Lenkine smrti, i opet njoj u spomen.

Krušedol, više puta razaran i građen iz pepela

Manastir Krušedol je više puta rušen i ponovo građen, a jedno od najdramatičnijih stradanja desio se 1716. godine kada su ga Osmanlije zapalile. Ipak, zahvaljujući posvećenosti monaha i podršci vernika, manastir se i tada podigao iz pepela. Nisu ga uništili niti mu iščupali koren Otomani, ni Austrougari, a baš to su pokušali nacistički režimi tokom Drugog svetskog rata. Teško je postradao, pretrpeo velika oštećenja usled bombardovanja i pljačkanja od strane fašističkih okupatora i njihovih pomagača. Ustaški režim je značajno doprineo devastaciji manastirskog kompleksa.

Mada je oslobođenje dočekao u žalosnom stanju, poharan, opoganjen i opusteo, Krušedol je imao retku sreću da izbegne temeljnije razaranje, kakvom je bila izložena većina fruškogorskih manastirskih kompleksa. Ovaj manastir je svedok turbulentnih vremena i velikih iskušenja, ali i simbol istrajnosti, duhovne snage i čuvanja tradicije.

Nikola i Anica, čuvari Krušedola i Ravanice

Krušedol je oduvek bio tačka okupljanja lokalnog življa koji je osim poštovanja brojnih manastirskih svetinja ustanovio i neke svoje običaje i pretvorio ih u tradiciju. Tako je i sa svadbenim običajima. Lokalno stanovništvo od davnih dana dolazi u manastir Krušedol neposredno pre ili nakon venčanja jer parovi veruju da će ih blagoslov iz manastira zaštititi i doneti sreću njihovom braku. Za to se pročulo, pa danas mnogi mladenci iz različitih krajeva dolaze da se slikaju za uspomenu ispred manastirskih zidina.

O svetkovinama se i danas ori stara narodna pesma pesma, neki kažu bećarac, "Otkud ideš, Nikola, idem iz Krušedola...". Ona je deo bogatog narodnog pevačkog nasleđa, a narod je vodio računa da uvek postoji ravnoteža među fruškogorskim manastirima. Otuda, u pesmi Kopa cura vinograd Nikola ide iz Krušedola, a na pitanje u stihu "otkud ideš Anice" ona odgovara da stiže iz obližnje Ravanice.

Kao deo narodne tradicije i pesma evocira svakodnevicu života oko manastira i predstavlja značajan deo srpske narodne tradicije. Kroz jednostavne stihove i melodiju, ona prenosi bogatu istoriju i vezu između naroda i manastira Krušedol.