Monografija: 260 godina Saborne crkve u Sremskim Karlovcima

Iako je o ovoj crkvi, koja se smatra jednom od najznačajnijih koje su Srbi podigli na području nekadašnje Habzburške monarhije i jednom od najvećih graditeljskih i umetničkih poduhvata u 18. veku na tlu današnje Vojvodine, često pisano za 260 godina postojanja, ovo je prvo obimno delo monografskog tipa koje je u godini pred jubilej ugledalo svetlost dana.

Na 270 stranica uz obilje fotografija knjiga donosi najvažnije podatke o tom spomeniku izuzetne kulturno-istorijske vrednosti, zaključno sa rezultatima restauratorsko-konzervatrskih radova na zidnoj dekoraciji i vitraža, završenim 2010. godine, koji su predstavljali krunu opsežne dugogodišnje obnove crkve.

Kaže se da je Saborna crkva u Sremskim Karlovcima u arhitektonskom smislu označila prekretnicu u razvoju crkvene arhitekture kod Srba, posebno na području severno od Save i Dunava, uvođenjem baroknog stila gradnje, a njen ikonostas predstavlja vrhunac srpske umetnosti u drugoj polovini 18. veka, mada je početkom 20. stoleća pretrpela određene stilske promene.

Zasluge za to što više od dva i po veka postoji i svojom impozantnošću i lepotom predstavlja još jedan od ukrasa Sremskih Karovaca pripada mitropolitu Pavlu Nenadoviću, koji odlučio da staru crkvu, koja je bila na istom mestu, posvećnu Svetom Nikoli, zbog dotrajalosti sruši i podigne drugu. Temelji novog hrama osvećeni su 7. maja 1758, a građen je – pretpostavalja se, jer nisu sačuvani projekti – po nacrtima bečkih arhitekata. Gradnju je, kad god su mu to obaveze dozboljavale, nadgledao sam mitropolit, koj je bio i ktitor hrama.

Ikonostas Saborne crkve delo je, i to najznačajnije Arsenija Marković, a radio ga je od 1776. do 1778. Pre toga je bio angažovan i za izradu predikaonice, a pretpostavlja se da je njegovo delo i manji ikonostas na galeriji – ni predikaonice ni tog ikonostasa više nema – te arhijerejski presto.

Oltarska pregrada u ovoj crkvi smatra se primerom potpuno razvijenih baroknih ikonostasa, kakvi su se kasnije raširili po Vojvodini. Dve godine kasnije počelo je i oslikavanje ikonostasa, za šta su angažovani tadašnji veliki majstori baroknog i rokoko slikarstva Jakov Orfelin i Teodor Kračun.

Obojica su stekla akademsko obrazovanje u Beču, ali su im se pristupi religioznim slikarstvu razlikovali. Još uvek oko pojedinih ikona postoji nedoumica ko je od njih autor. I zidno slikarstvo i slikana dekoracija nastali su istih godina kao i ikonostas i trebalo je da ih izvedu ova dvojica slikara sa pomoćnicima, ali se pretpostavlja da su oni zbog Kračunove smrti 1781. ipak završeni bez njega.

Kao što su za osikavanje ikonostasa angažovani najveći majstori tog doba, tako je i na  velikoj obnovi crkve od 1907. do 1910. godine učestovalo jedno od najznačajnijih  imena u arhitekturi - Vladimir Nikolić, a izrada slika poverena Paji Jovanovću.

Ova obnova s početka 20. veka, iako ih je bilo nekoliko značajnijih tokom 260 godina, posebno se ističe jer je ona izmenila izgled hrama spolja i iznutra. Preduzeta je zbog toga što se smatralo da barokna Saborna crkva nije u skladu sa novosagrađenim Patrijaršijskm dvorom, koji u osnovi pripada neorenesansnom stilu.

Pripreme za rekonstrukciju započete su za života patrijarha Brankovića, ali zbog njegove smrti završena je u vreme njegovog naslednika na tronu Lukijana Bogdanovića. Tokom te rekonstrukcije uklonjeno je kube s krova i izmenjana krovna konstrukcija i delom fasada. Smanjena je horska galerija unutar hrama i uklonjena mala kapela koja je bila na njoj. Predikaonica je zamenjena vladarskim tronom, izrađene su nove pevnice i stolovi.

Zidovi su ukrašeni novim molerajom i slikama koje je Paja Jovanović naslikao, a uređena je i kripta u kojoj su sahranjeni patrijarsi, mitropoliti i arhijereji. Tada su napravljeni i vitraži, čiji autori nisu poznati, a koji se po stilskim karakteristikama i ornamentici čine celinu sa zidnom dekoracijom. 

Nakon te obnove crkva nije bitno menjala izgled. Pretrpela je znatno štećenje prilikom velikog požara koji je zahvatio Karlovce 1799, prošla skoro neoštećeno za vreme bombardovanja 1848/49, u vreme Prvog svetskog rata ostala je bez velikog zvona Bimbe, poklona patrijarha Georgija Brankovića, a tokom Drugog rata njena riznica je pretrpela najveću štetu.

Nova etapa obnove spolja započeta je devedesetih godina prošlog veka, kada su urađene hidroizolacija i fasada, dok se na enterijeru radilo u periodu od 2006. do 2009. godine.

Tada su obavljena arheološka istraživanja, snimanje i lociranje temelja stare crkve i kripte. Restaurirani su stolovi, pevnice, tronovi, podna keramika... Ugrađeno je podno grejanje, nova elektroinstalacija i dekorativno osvetljenje. Tokom 2008. i 2009. godine restaurirani su ikonostas, zidno slikarstvo i dekoracija, a 2010. i vitraži, polijeleji i oslikane oltarske niše.

Tada je restaurirana i čudotvorna ikona Presvete Bogorodice bazdinske. Inače, pored moštiju svetog Arsenija Sremca, drugog srpskog arhiepiskopa i zaštitnika Eparhije sremske, pod krovom hrama se čuvaju i mošti svetog arhiđakona Stefana i Mardarija Libertvilskog.

Tokom ove jubilarne godine Eparhija sremska i Saborna crkva izdaće, kako saznajemo, još jednu monografiju, a biće priređena i izložba o hramu koja će se pozabaviti njenom istorijom i umetničkim dometima. Publika će tada prvi put imati priliku da vidi neke od bogoslužbenih predmeta, antiminse koji se čuvaju u riznici iznad đakonikona, matične knjige ...

Z. Milosavljević