IN MEMORIAM Dubravka Ugrešić: Umjetnost je polje kojim, kao i drugdje, dominiraju muškarci

Jedan od poslednjih intervjua sa nažalost upravo preminulom Dubravkom Ugrešić, književnicom, naučnicom i publicistkinjom, i jednom od najuspešnijih autorki sa prostora nekadašnje Jugoslavije, objavio je “Dnevnik” pre nekoliko godina. Bila je prva spisateljica koja je dobila Ninovu nagradu u Srbiji (za “Forsiranje romana reke”), ali je osvajala i bezbrojne međunarodne nagrade.  Knjige su joj prevedene na više od dvadeset svetskih jezika. Dubravka Ugrešić je rođena u Zagrebu i tamo je godinama radila na Institutu za nauku o književnosti. U toku 1993, napustila je Hrvatsku posle medijske hajke koju je izazvala njena serija antinacionalističkih i antiratnih tekstova. Poslednjih godina živela je i radila u Evropi, najviše u Holandiji, a intervuj je sačinjen povodom knjige “Lisice” (2017), koju je objavila beogradska “BOOKA”.

 Kada pišete o udovici poznatog pisca, ona govori da je njena slava samo otud što ‘zna svoje mesto’, u smislu da opravdava svoje postojanje samo  kao neko ko će opsluživati književni talenat muškarca. To me je podsetilo na topos iz popularne kulture koji se zove manic pidžie dream girl, o otkačenoj, često umetnički nastrojenoj devojci čija je funkcija samo da u priči otkrije kreativni potencijal muškarca, dok ona sama niti postoji kao ličnost, niti je njena volja bitna. U kolikoj meri je umetnost (ili samo književnost)  još uvek preovladavajuće muško polje? Da li je ženi  i dalje prvenstveno namenjeno samo mesto objektifikovane muze, odnosno onog drugog, koji nikad nije subjekt? Šta se dešava kad se žena pobuni?    

- Umjetnost je polje kojim, kao i drugđe, dominiraju muškarci. Što se književnosti tiče situacija je bolja u anglo-američkom književnom krugu, gđe su postojale jake ženske autorske figure, za čiju se “testamentarnu” ulogu danas mogu uhvatiti suvremene književnice i nastaviti s emancipacijskom književnom aktivnošću. Uloga žena u književnosti jedna je od glavnih tema “Lisice”. Najprije je to priča o književnom stereotipu, o ženi-žrtvi, konkretno o Sofiji Gnedih-Tagaki, Ruskinji koja je lik u izmišljenu romanu izmišljenog japanskog pisca Tagakija. Tagaki svoju vlastitu ženu iskorištava kao književni lik. O tome piše Boris Pilnjak u svojoj priči “Priča o tome kako nastaju priče”.

Pilnjak je svjestan jake moralne komponente spisateljskog posla, utjelovljenje čega nalazi u lisici, koja je prema Pilnjaku totem spisateljskoga roda. U rezultatu, dakako, sam Boris Pilnjak, nakon Tagakija, iskorištava junakinju Sofiju Gnedih, a tu sam i ja, koja od svega toga pravim poglavlje svoga romana. Tu je zatim drugi dio romana, “Udovica”, priča o udovici navodno poznatoga pisca.

Tu je zatim sama spisateljica, autorica romana u ulozi lika, u dijelu koji je naslovljen “Đavolov vrt”. Tu je zatim Ira Ferris, koja piše knjigu o ruskom piscu Levinu, i po svoj je prilici Levinova kćerka, iako se to nigđe izrijekom ne spominje, kao što se nigđe izrijekom ne spominje da je Udovičin Levin i Irin Levin po svoj prilici ista osoba. Zatim slijedi “Little Miss Footnote”, peti dio romana, o Dorothy Leuthold, ženi-fusnoti, koja je vozila Nabokova i njegovu ženu Veru po Americi, pomogla Nabokovu da uhvati rijetkog leptira, kojemu je Nabokov nađenuo ime prema Dorothy Leuthold. I na kraju, tu je poglavlje u kojemu se spominje đevojčica, autoričina nećaka. Lik nećake tek nagovještava teme kao što su tradicionalne rodne uloge koje se provlače kroz školu, obrazovanje, jezik i književnost, kao i temu teškog patrijarhalizma za čiji su povratak, nakon pada komunizma, “zaslužni crkva, nacionalizam i militarizam – tri stupa na kojima počivaju naša “moderna”, “demokratska” društva, bila ona hrvatska, bosanska, srpska, crnogorska, makedonska ili čija već ne.

U svetlu prethodnog pitanja, bilo mi je interesantno da primetim da ste vi obrnuli klasičnu legendu o japanskoj lisici. Umesto muškarca koji dolazi u kuću u kojoj ga lisica preobražena u lepoticu i idealnu domaćicu prevari da veruje da je u pravoj kući sa pravom ženom, ovde se muškarac pojavljuje u toj poziciji. Bojan je poput dobrog duha varalice koji se na kratko pojavljuje, pretvara kuću u dom a zatim nažalost nestaje. Šta se dobija ovakvim novim čitanjima starih pripovednih obrazaca?

- Nisam sigurna da sam to htjela, ali je vaše čitanje svakako vrlo zanimljivo. Ja volim stare obrasce u književnosti, jer to je način da doprinesem očuvanju književnosti. Književnost je dugovječan, složen i neobično važan pripovjedni i značenjski sistem.

Imate zanimljive opaske vezane za školu kreativnog pisanja koja se zove “Holden” a u kojoj je vrlo upitno da li su polaznici uopšte ikad i imali u rukama Selindžerovog “Lovca u žitu”. Koliko je opasno praviti od književnosti industriju? Da li je to ono što se dešava na takvim mestima?

- Sličan, rekla bih i daleko gori sistem, možete vi?eti u “našim sredinama”, gđe vlada književna industrija. Književna industrija i skandalozni mediji su ti koji uspostavljaju književne vrijednosti i modeliraju naš književni ukus. Pritom, teško da se možemo pouzdati u tradicionalno ozbiljnije arbitre kao što su obrazovni sistem, fakulteti, škole, akademije, institucija tradicionalne književne kritike.

Svidela mi se opaska da živimo u vremenu teatralizacije svega. U Americi, piše u vašoj knjizi,  Donald Tramp glumi Donalda Trampa, a Hilari Klinton glumi Hilari Klinton. Da li iza te beskonačne igre ogledala i dalje postoji prava stvarnost i pravi ljudi, ili to više nije ni važno?

- Naravno da postoji prava stvarnost. Mi smo međutim oboljeli. Predugo smo bili izloženi medijima, tim više što se mediji usložnjavaju i uvećavaju, i nisu više stvar izbora nego prisile. Teško da možemo bez njih funkcionirati. Mi živimo u tzv. post-humanom dobu. “Ozračeni” smo, teško da se možemo više vratiti. A onda se postavlja pitanje kamo da se vratimo, u što da se vratimo?

Slike gradova ostavljaju dubok pečat na stranicama knjige. Zanimaju me vaši utisci o gradovima koje pominjete. Za Kalkutu kažete da u njoj vlada “raspadanje kao kakav viši princip”, o Tokiju govorite, čini mi se, kao o nekoj fantazmagoričnoj mešavini tradicionalnog i novog, a Napulj ne pominjete bez konteksta Pompeja i vulkana. Kako ste se osećali dok ste boravili u ovim gradovima? Da li u njima postoji neka zajednička crta urbanog življenja, ili je jaz između kultura uvek tako velik da se mesta ne mogu porediti, kao da pripadaju različitim svetovima? Da li ste vi bili druga osoba u njima?

- Ja obožavam prostore. Oni su neka vrsta ogledala, oni su mjerači vremena, moje percepcije, moje substance. Drugi ljudi imaju psihoanalitičare, ja imam prostore. Ti prostori su uglavnom gradovi.

Da parafraziram jednu rečenicu iz romana, zašto stvarati umetničko delo kad je lepše sanjati o njemu?

- Treba stvarati umjetnička đela zato da bismo se svaki puta iznova suočili s porazom.

         Nastasja Pisarev