Izložba srpskog nasleđa u u Istorijskom muzeju Budimpešte

Kustos je Tamaš Čaki iz Istorijskog muzeja, koji je postavku definisao u saradnji sa Ksenijom Golub iz Mađarske državne biblioteke „Sečenji”, Silvesterom Terbikom iz Muzeja primenjene umetnosti, te Kostom Vukovićem, upravnikom Muzeja Eparhije budimske Srpske pravoslavne crkve.

– Izložba je zamišljena kao svojevrsna istorijska čitanka u čijem je fokusu Saborna crkva posvećena Svetoj Trojici, najveće crkveno zdanje ne samo Budimske eparhije nego i cele Karlovačke mitropolije, koja je srušena nakon Drugog svetskog rata. Postavka, međutim, aktuelizuje i sudbinu same gradske četvrti Taban, znane i kao Racka, odnosno Srpska varoš, nad kojom se uzdizao toranj Sabornog hrama sa prelepom baroknom kapom – kaže za „Dnevnik” Kosta Vuković, uz napomenu da je ovo prva izložba posvećena istorijskom i kulturnom nasleđu Srba u Mađarskoj, koja će biti priređena na tako reprezentativnom mestu kao što je Kraljevski dvorac.

Srbi su u većem broju, kako pišu knjige starostavne, počeli da naseljavaju Budim još u doba kraljeva Žigmunda (1368-1437) i Matije Korvina (1458-1490), mada njihova prisutnost na tom području datira i iz još davnijih vremena. Ipak, najveći priliv stanovništva u Ugarsku desio se za vreme Velike seobe (1690), čemu su doprinele s jedne strane Osmanlije, a sa druge carske privilegije Leopolda I, koje su Srbima garantovale potpunu slobodu u unutrašnjoj samoupravi – u svim duhovnim i svetovnim stvarima.       

U Budimu su se Srbi nastanili uglavnom na padinama Tabana, prema Dunavu, u „doljnjoj varoši“, koja se još i početkom ovog veka nazivala „Racvaroš“ (Srpska varoš). Srpska zajednica u Budimu bila je dobro organizovana; imala je vlastitu administraciju, postojalo je esnafsko uređenje, a Srbi su na temelju posebnog carskog ukaza Leopolda I sticali i pravo građanstva. Kada je, pak, reč o budimskoj mitropoliji, ona je formalno ustanovljena 1557. godine, kao najsevernije crkveno središte podunavskih Srba u Ugarskoj.

Prvobitnu, skromnu pravoslavnu budimsku bogomolju od kamena, osveštao je patrijarh Arsenije Čarnojević u spomen sv. velikomučeniku Dimitriju Solunskom. Za gradnju Saborne crkve najzaslužniji je, pak, Vasilije Dimitrijević, rodom iz Novog Sada, koji je za episkopa budimskog posvećen 1728. godine. Upravo se on, naime, založio kod bečke državne administracije da se u Budimu, na mestu stare i za sve brojniju pastvu nedovoljne bogomolje, sagradi veliki hram.

Nakon što je iz carstvujušće Vijene stiglo zeleno svetlo, 29. marta 1741. crkvena opština je sklopila ugovor o gradnji hrama s poznatim peštanskim arhitektom i preduzimačem Andreasom Majerhoferom. Nova bogomolja je završena 1751. i to kao jednobrodna građevina s raskošnim baroknim zvonikom. Deset godina kasnije sklopljen je ugovor sa drvorezbarom Antonijem Mihićem o izradi ikonostasa, za koji je 52 ikone izradio najpoznatiji novosadski slikar druge polovine DŽVIII veka Vasilije Ostojić.

Hram je teško oštećen u velikom požaru 1810, kada je pukim čudom preživeo samo zvonik ukrašen raskošnom baroknom kapom, na kojoj je Teodor Ilić Češljar oslikao četvoricu jevanđelista. Vatra je progutala i ikonostas, ali je već četiri godine kasnije izrađena konstrukcija novog, za koju je 1818. najpoznatiji srpski umetnik toga doba, novosadski slikar Arsa Teodorović, počeo da izrađuje ikone. Teodorović je do 1820. završio svih 68 ikona, a punim sjajem hram je zasijao 1824, kada su svekoliki radovi na obnovi završeni.

Udar visokih dunavskih talasa Saborna crkva je 1838. izdržala, ali nije i bombe koje su na nju pale vek i koju godinu kasnije. Međutim, za razliku od većine bogomolja stradalih tokom Drugog velikog svetskog ubijanja, ona nije obnovljena, već je 1949. sravnjena sa zemljom. Sredinom devedesetih godina prošlog veka nove mađarske vlasti priznale su istorijsku grešku i na ime odštete za bespravno rušenje Saborne crkve u poseban fond Eparhije budimske uplatile - milijardu forinti!

– Tokom bombardovanja grada pri kraju Drugog svetskog rata Saborna crkva je pogođena, i najviše je stradala upravo zvonička kapa. Unutrašnjost, odnosno svodna konstrukcija i enterijer, manje-više ostali su netaknuti, s tim da su usled detonacije izbijeni prozori i do izvesne mere je oštećen krov – navodi Kosta Vuković. – Nesporno je da je crkva mogla biti obnovljena, odnosno da su oštećenja mogla biti sanirana a zvonik rekonstruisan. Nažalost, ništa se nije preduzimalo nekoliko godina, krovna konstrukcija se sve više urušavala, zbog čega se u samom hramu više nije služilo. Na kraju su vlasti donele odluku da sruše hram.   

Petlja na crkvenom placu

Izložba „Srpska Saborna crkva u Budimu” kroz mnoštvo artefakata prikazuje istoriju hrama i njegovog okruženja, kao i ulogu ovog crkvenog zdanja u životu srpske zajednice u Tabanu. Pored obnovljenog ikonostasa Arse Teodorovića i upečatljivih primera crkvenog mobilijara, postavka kroz sačuvane fotografije, slike, crteže, urbanističke planove, arhivske dokumente, knjige, pisma, interaktivne sadržaje koji će biti prezentovani na LED ekranima... vodi i kroz društvena zbivanja u 18. i 19. veku, sa akcentom na razgranate veze peštanske i budimske srpske inteligencije, sve do propasti hrama krajem Drugog svetskog rata, zaključno sa njegovim rušenjem 1949-50. i potonjom sudbinom crkvene parcele koju je zauzela saobraćajna petlja - prilaz Elizabetinom mostu.  

Pokušao je tadašnji budimski vladika Georgije Zupković da pitanje obnove Saborne crkve iznese i na međunarodnu scenu, ali nije bilo adekvatnog ođeka. Na kraju, kada su crkvene vlasti shvatile da pomoći nema niotkuda i da će hram biti srušen, odlučeno je da se preventivno demontira raskošni ikonostas i ikone sklone. Ovo remek-delo Arse Teodorovića u protekle tri godine je, zahvaljujući zajedničkom projektu Galerije Matice srpske, Pokrajinskog zavod za zaštitu spomenika kulture i Eparhijskog muzeja, potpuno obnovljeno i predstavljaće, ne samo najmarkantniji, nego i najvredniji eksponat na izložbi u Istorijskom muzeju, koja će biti otvorena do kraju februara 2019. godine. 

M. Stajić