Tri pravoslavna hrama u Dubrovniku

Svaki od njih znao je gotovo sve o znamenitostima Republike sv. Vlaha, mada su im interesovanja bila usredsređena na arhitekturu, slikarstvo, književnost, istoriju, hramove i samostane ili stara dubrovačka groblja. I pored mnogih hronika, studija, priručnika koji govore o prošlosti grada-republike, ostalo je malo poznato da se među njegovim znamenitim spomenicima nalaze i tri pravoslavne crkve.

Inicijative za podizanje pravoslavnih hramova na teritoriji Republike potiču iz srednjovekovnih vremena. Najraniji podaci pominju 1434. godinu, kada je bosanskom vojvodi Sandalju Hraniću obećana dozvola za gradnju pravoslavne crkve i utočišta za nemoćne unutar zidina grada. Po iznenadnoj Sandaljevoj smrti, njegova udovica Jelena, ćerka kneza Lazara, misleći o svojim poslednjim godinama nameravala je da u Dubrovniku podigne malu crkvu, u kojoj bi bila i sahranjena. Međutim, Dubrovčani su i Sandaljevu udovicu odbili. Kao razlog navedeno je kako je za ovakve molbe potrebno papino odobrenje.

Posle velikog zemljotresa 1667. pravoslavni živalj iz gradskog zaleđa (600 porodica) ponudio je 2.500 zlatnika godišnje da se nasele na teritoriji opustošene Republike. Uz ponudu se pominju i poslanice Stjepana Gradića, bibliotekara u Vatikanu, koje dokazuju da je Senat vodio dogovore sa hercegovačkim Srbima da nasele Dubrovnik, a katolički sveštenik Brnja Đurđević predlaže da se doseljenicima dozvoli i podizanje pravoslavnog hrama. Senat je odbio ovaj predlog bojeći se da katolici “iz udobnosti“, kako o tome piše Kosta Vojnović, “ne bi odlazili u tu crkvu, te na kraju i konačno prešli u nju“.

Polovinom 18. veka iz Hercegovine se na teritoriju Dubrovačke republike doselila pravoslavna porodica Vladislavić, koja je na Posatu imala imanje i kuću. Sava Vladislavić, istaknuti član ove familije, dvorski savetnik ruskog cara Petra Velikog, bio je u prilici da Dubrovčanima u Rusiji čini usluge. Vladislavić je bio dubrovački đak, prijatelj mnogih uglednih plemića i senatora, kojem su se, po starom dubrovačkom običaju, i stihovima obraćali.

Kao poslanik ruskog cara, on je odlučio da zatraži dozvolu da na svom imanju na Posatu podigne grobnicu i crkvu, kako bi se u njoj služilo za mrtve. Pri tom, on je na adresu dubrovačke vlade doneo ličnu carevu poruku u kojoj se zahteva da se „svim njegovim opravdanim željama i molbama učini zadovoljenje„. Međutim, Senat je i ovog puta bio odlučan da ne dozvoli podizanje hramova druge vere sem katoličke.

U toku Rusko-turskog rata (1769-1775), Rusija je Dubrovačku republiku proglasila neprijateljem, a ruski admiral grof Orlov počeo je da zaplenjuje dubrovačke brodove a pretio je i opsadom grada. Stav republičkih vlasti se promenio, pa tutori srpske pravoslavne opštine 1790. kupuju imanje sa palatom od naslednice Save Vladislavića, na kojem podižu hram posvećen velikomučeniku Georgiju. Crkva je osveštana 1800. od strane mostarskog mitropolita Ananija, a 1803. dodat joj je i zvonik. Ona je postala prvi pravoslavni hram u Dubrovniku.

U strogim pravilima Dubrovačke republike prema pripadnicima drugih konfesija, krije se i specifičan izgled ove crkve. Kao ni sinagoga koja se nalazila u samom središtu grada, ni pravoslavna crkva (kao nekatolička bogomolja) nije smela imati prepoznatljiva spoljna obeležja. Tako su u skladu s tim izvedene samo osnovne prepravke. Kupovina kuće Save Vladislavića i njeno pretvaranje u crkvu, kao rezultat višegodišnjih nastojanja za slobodom kulta, bila je toliko važna da se od te godine (1790) računa osnivanje Srpske pravoslavne crkvene opštine u Dubrovniku. 

Sledeći period kada se javljaju inicijative oko podizanja novog pravoslavnog hrama, odvija se tokom prve tri decenije 19. veka. Po dolasku Francuza i padu Dubrovačke republike (1808), ukinute su sve feudalne privilegije i proklamovana je građanska ravnopravnost i sloboda veroispovesti. Već 1809. osnovana je samoupravna srpska eparhija u Dalmaciji, sa sedištem u Šibeniku, čime je Napoleon odobrio zahteve crkveno-narodne skupštine. Po penzionisanju fanariota Venedikta Kraljevića, za dalmatinskog episkopa je po Stratimirovićevoj naredbi postavljen Josif Rajačić.

Četvrt veka prošlo je od podizanja crkve na Posatu, a crkveno tutorstvo je uputilo molbu austrijskim vlastima za podizanje novog hrama. U molbi se ističe da je hram Sv. Đorđa postao mali za brojne vernike, kao i da su parohijani spremni da podnesu čitav teret izgradnje druge crkve. Tutorstvo sklapa ugovor sa kontesom Jelenom Pucić Sorkočević, za kupovinu vrta opasanog zidom, kuće i drugih zdanja koji se nalaze na Boninovu. Na ovom mestu 1830. počinju radovi na podizanju crkve posvećene svetom arhanđelu Mihailu, koja predstavlja drugi pravoslavni hram u Dubrovniku.

Najznačajniju ulogu prilikom podizanja ove crkve, koja je završena 1837. godine, imao je dubrovački paroh Đorđe Nikolajević, rođen u sremskom selu Jasku, u svešteničkoj porodici. Po završetku bogoslovije u Sremskim Karlovcima, Nikolajević je jedno vreme učiteljevao u Irigu, a onda je 1829. došao u Dubrovnik. Bio je član Društva srpske slovesnosti u Beogradu (danas SANU) i počasni član Matice srpske u Novom Sadu.

Zanimljivo je da je pri opremanju crkve Sv. Mihaila na Boninovu, Upravi dubrovačke opštine savetom i nabavkom pomogla Srpska pravoslavna crkvena opština u Trstu, odakle su nabavljena gvozdena vrata, zvono, svećnjaci. Za ikonostas ovog hrama, dve prestone ikone koje su bile poručene u Odesi od ikonopisca Andreja Žukova, još 1835. poklonio je crnogorski vladika i književnik Petar II Petrović Njegoš.

Ekonomski napredak Srpske pravoslavne opštine u Dubrovniku vremenom je sve očitiji. Uz finansijsku moć podrazumevala se i veća uloga u društvenom i političkom životu, tako da Dubrovnik poslednjih decenija 19. veka postaje značajan kulturni i politički centar Srba na Primorju. Posle dozvole dobijene od vlasti Srbi su u gradu mogli da podignu i treći hram, ali se ništa po tom pitanju nije preduzimalo.

Sa inicijativom trgovca Boža Boškovića započinje veliki i značajan posao oko gradnje sabornog pravoslavnog hrama u Dubrovniku. On je svojom poslovnom umešnošću uspeo da od Vladislava Gučetića kupi zgradu pod imenom „Stari teatar„. Kako je ovaj objekat bio manjih dimenzija, odlučeno je da se od barona Frana Gundulića kupe tri kuće s vrtom i na ovom prostoru sagradi crkva. Temelji novog hrama osveštani su 21. maja 1871, a radovi na sabornoj crkvi okončani su 1877. godine.

Odmah nakon osveštavanja kamena temeljca dogovoreno je da se za nastavak gradnje uzme zajam kod srpskih trgovaca u Trstu, koji su imali rodbinske veze s Dubrovnikom, na šta su se Aleksandar Opuić, Jovo Škuljević i Aleksandar Kovačević odmah odazvali. Pomoć je dobijena i od dvora cara Franje Josifa, a zatim i od dalmatinske vlade. Mnogi su pomagali zauzimanjem i uticajem, kao novoimenovani bokokotorsko-dubrovački episkop Gerasim Petranović, književnik Stefan Mitrov Ljubiša, arhimandrit Nićifor Dučić iz Beograda i brojni drugi.

Iako je crkva bila u potpunosti završena 1877, vernici i uprava parohije stalno su brinuli o njenom održavanju i ukrašavanju. Godine 1906. obavljene su popravke dotrajalih drvenih klupa i nameštaja, a 1907. nabavljeno je nekoliko novih odeždi od renomirane specijalizovane radionice Nikole Ivkovića iz Novog Sada. U okviru planova o daljem uređenju enterijera, 1908. vođeni su pregovori sa Vlahom Bukovcem oko izrade slikarskih dekoracija crkve, ali je veliki majstor zbog obaveza na Akademiji u Pragu odustao od radova.        

Siniša Kovačević