Priče iz Muzeja Vojvodine - Freske iz rimske grobnice

Reč je o al fresko tehnici, odnosno slikanju pigmentima po vlažnom malteru i posebnoj vrsti umetnosti koja ukrašava unutrašnje strane grobnica. Među najlepšim predmetima u arheološkom delu stalne postavke Muzeja Vojvodine u Novom Sadu nalaze se freske iz rimske grobnice u kojoj je bio sahranjen bračni par, a koje potiču s kraja trećeg i početka četvrtog veka. Stručnjaci su sigurni da supružnici nisu sahranjeni pre 330. godine jer je u grobnici pronađen novac sa natpisom „Urbs Roma“, koji je te godine počeo da se kuje, a na osnovu tog natpisa utvrdili su gde se nalazila ta kovnica i kada je izrađivala tu vrstu novca.

Kao što je slučaj s većinom bitnih otkrića, i do ovog se došlo slučajno, u toku poljoprivrednih radova 1965. godine, u ataru Beške na arheološkom lokalitetu Brest. Arheološka iskopavanja, sprovedena od 1967. do1974. godine, pokazala su da je ta grobnica činila deo velike rimske nekropole (groblja) koja se prostirala na 3.500 metara kvadratnih. U antičko vreme ta nekropola je bila smeštena u pograničnoj zoni, između utvrđenja Kuzum na Petrovaradinskoj steni i Akuminkum u Starom Slankamenu, u neposrednoj blizini rimskog puta, pored Dunava koji je u to vreme bio od izuzetnog strateškog značaja. Nekropola je istražena u celini, utvrđene su njene granice, ali nije nađeno obližnje naselje u kojem su živeli ljudi koji su sahranjeni na tom prostoru.

Prema rečima pomoćnika direktora i višeg kustosa arheologa u Muzeju Vojvodine mr Tijane Stanković Pešterac bogati ljudi tog doba su tokom života unajmljivali umetnika, koji je bio zadužen za oslikavanje grobnice po njihovim željama.

- Očuvane su prednja i zadnja i dve bočne strane grobnice, a postojao je i krov – objašnjava Tijana Stanković Pešterac dodajući da se detaljnom analizom krajnjeg počivalista ljudi tog doba može saznati mnogo. - Neujednačenost načina slikanja i stila freske grobnice otkriva da nije reč o delu samo jednog umetnika. Njihov sadržaj pokazuje ustaljen način oslikavanja, što nije neuobičajeno jer je još od najstarijih vremena zidno slikarstvo u grobnicama imalo utvrđen način izrade, dok je konstrukcija grobnice često diktirala veličinu ornamenata i motiva. Beščanske freske reflektuju klasični raspored predstava: na čeonom delu prikazan je pokojnik sa ženom, na istočnoj strani mitološka bića koja ga uvode u zagrobni život, a na dužim stranama predstavljene su scene u vezi sa ovozemaljskim i zagrobnim životom.

Arheolozi sa sigurnošću mogu da kažu da je reč o imućnim supružnicima, jer su, pre svega imali novca da plate izradu grobnice, što su i naglasili crtežom na kom je predstavljen “rog izobilja“ (rog ili korpa puna različitih plodova), ali i zato što su bili odeveni u raskošnu odeća.

- Pokojnik je obučen svečanu odeću - dugačku belu tuniku sa purpurnim ogrtačem na ramenu prikopčanim krstastom fibulom (predmet sličan brošu), tipičnom za rimsku mušku odeću u 4. veku – kaže Tijana Stanković Pešterac dodajući da je lice ženske figure nažalost oštećeno ali se nazire da na glavi ima sivi turban i obučena je u dugu žućkastu dalmatiku.

Na istočnoj, suprotnoj strani grobnice prikazane su tri mlade žene, odnosno boginje tzv. suđaje.

- One drže vagu, vreteno i svitak hartije što upućuju na to da one određuju sudbinu čoveka – pojašnjava Tijana Stanković Pešterac. - U grčkoj i rimskoj mitologiji s poznate tri suđaje, Atropos, koja vagom odmerava grehe i dobra dela pokojnikova, te Lahesis koja na svitku hartije ima ispisanu sudbinu čoveka i Kloto, koja pomoću vretena prede nit života i preseca ga kad odredi čas smrti.

Dve duže, bočne strane prikazuju scene iz svakodnevnog i zagrobnog života, a javljaju se i klasični elementi rimskog slikarstva.

- Južna strana grobnice u donjem delu prikazuje četiri figure koje predstavljaju pratnju pokojnika, a prema odeći i načinu njihovog prikaza mogu se tumačiti i kao simboli četiri godišnja doba – ističe Tijana Stanković Pešterac. - Mlada žena, dostojanstvena i ozbiljna, odevena po modi viših društvenih slojeva tog doba, u rukama nosi korpu sa žućkastim plodovima, a mladići su takođe prikazani s mrežastom zastavicom i grozdom, kupastim peharom i krčagom, te plavim poslužavnikom sa pecivom. Severna strana podeljena je u tri zone, od kojih se u donjoj nalaze prikazi mermernih ploča oivičenih crnom trakom, srednja zona podeljena je u kvadrate, a gornja ima prikaze tri pauna. Zajedno sa motivima cveća, venaca, korpi sa plodovima, pauni mogu da simbolišu besmrtnost i vaskrsenje i služe da uteše ljude da smrt ne znači nužno i kraj.

Tajna oreola triju boginja

Kako objašnjava Tijana Stanković Pešterac neobično je što su glave tri boginje Atropos, Lahesis i Kloto oivičene oreolima koji su kao hrišćanski simbol svetosti, preuzeti od paganskih naroda oko 340. godine.

- Takav prikaz možemo da tumačimo na dva načina – otkiva Tijana Stanković Pešterac. - Po prvom, reč je o kombinaciji paganske i hrišćanske mitologije što ne treba da začudi jer su Rimljani bili izuzetno skloni mešanju religija i kultova, dok prema drugom oreol se može tumačiti kao čist paganski simbol. Međutim, smatram da je ipak reč o mešanju religija, pošto je u toj nekropoli nađen prsten koji ima na sebi monogram s prva dva slova Hristovog imena – „HIRO“  što nam daje puno pravo da verujemo da je pokojnik bio hrišćanin.

Vreme čini svoje, pa su velelepne freske, izloženu u novosadskom Muzeju Vojvodine, sada izbledele i potrebno ih je rekonzervirati što iziskuje dosta novca. Međutim, kada to bude urađeno jarke boje i sitni detalji ponovo će živnuti, a posetioce vratiti u vreme raskošnog rimskog doba kada se o zagrobnom životu vodilo jednako računa kao o ovozemaljskom.

Silvia Kovač

Foto: Muzej Vojvodine u Novom Sadu