Povodom filma „Dara iz Jasenovca”: O genocidu, holokaustu i logorima
Dara iz Jasenovca je, kako je najavljivano, „prvo igrano ostvarenje“ koje se u celini bavi najvećim ustaškim zločinima u jasenovačkom logoru, ali treba podsetiti da je do sada snimljeno više od dvadeset igranih i dokumentarnih filmova i jedna TV serija koje imaju, kao temu, genocid, holokaust, odnosno logore.
Bilo da su u pitanju nacistički, odnosno fašistički (ustaški i četnički) zločini, logori i zatvori, ili logori smrti u Nemačkoj, Poljskoj, Norveškoj, Jugoslaviji (tj. Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Srbiji), ovi filmovi se bave genocidom nad Jevrejima, Srbima i Romima, pre svega, između 1941. i 1945. godine. Premda je logorsko iskustvo Jugoslovena dokumentovano u različitim izvorima (muzeji i arhivi, dokumenta, fotografije, predmeti), a tema holokausta je pronašla svoje mesto i u drugim umetnostima (književnost, pozorište, likovna umetnost, muzika), ipak su filmska (i televizijska) svedočanstva bila i ostala najpotresnija, najuticajnija i najšire akcipirana. Najbolji primer je upravo najnoviji film „Dara iz Jasenovca“, sniman 2019. i 2020. godine, koji počeo da se prikazuje u Americi, početkom februara 2021. godine. U aprilu se očekuje i beogradska premijera.
Neposredno posle završetka Drugog svetskog rata, 1945. godine, u selu i logoru Jasenovac, pronađeni su snimci koje su ostavili ustaše, kako bi opovrgli tvrdnje o masovnim zločinima nad Srbima, Jevrejima i Romima. Ti snimci, ipak, svedoče o genocidu. Oni su, uz druge snimke logora i žrtava, prikazivani u filmskim žurnalima prvih godina posle rata. Prvi film koji je proizveden u posleratnoj Jugoslaviji, istovremeno i prvi film o nacističkim logorima uopšte, bio je film “Jasenovac” (1945), po scenariju i u režiji Gustava Gavrina i Koste Hlavatija. Film je crno-beli, mono, u trajanju od 16 minuta. Potresno svedočanstvo o genocidu nad Srbima, Jevrejima i Romima.
Masovni zločini nad Srbima započeti su još 1941. godine na teritoriji Nezavisne države Hrvatske. Masakr u Blagaju, koji su izvršile ustaše nad Srbima iz Veljuna i okoline, od 6. do 8. maja 1941. godine, bio je prvi masovni zločin i genocid nad Srbima na Kordunu. Iako je ovaj zločin detaljno rekonstruisan, o njemu nisu ostala filmska svedočanstva.
Brojni su pokolji izvršeni 1942. godine. Izdvojiću ustaški pokolj u Cetingradu, masovno ubistvo Srba (najviše dece mlađe od 15 godina) u okolini kordunaške varošice Cetingrad. Ni o ovim pokoljima nisu ostavljena filmska svedočanstva.
Film „Dara iz Jasenovca“ nije mogao da bude snimljen na prostoru Jasenovca, već u Srbiji, kod sela Kolut, u blizini Sombora, odnosno na lokalitetima Bele Crkve. Finansijski je podržan od Vlade Republike Srbije, kao i Vlade Republike Srpske, Filmskog centra Srbije i drugih institucija. Reč je nesumnjivo o velikom projektu, ali i o, podvucimo to još jednom, potresnom filmskom svedočanstvu, o stradanjima Srba u ustaškom logoru Jasenovac, koje je snimljeno 75 godina posle zatvaranja tog logora smrti. Film „Dara iz Jasenovca“ je uzburkao mnoge duhove, s razlogom, jer ovakva tema nikog ne ostavlja ravnodušnim.
Tek 1955. godine snimljen je prvi igrani film u jugoslovenskoj produkciji (odnosno u koprodukciji), koji za temu ima logore. Reč je filmu “Krvavi put” – norveško-jugoslovenskoj koprodukciji, u režiji K. Bergstroma i Radoša Novakovića. U njemu je ispričana sudbina zarobljenih jugoslovenskih partizana koje su Nemci poslali u norveške logore.
Godine 1959. je snimljen film “Kapo”, u režiji Đila Pontekorva, u francusko/italijansko/jugoslovenskoj koprodukciji. Povodom ovog filma, koji je bio nominovan za Oskara, a danas se smatra klasikom, pokrenuta su neka pitanja na temu etike i estetike filma koja su i danas relevantna.
Još jedan jugoslovenski film koji govori o logorima našao se 1960. godine u nominaciji za Oskara za najbolji strani film – “Deveti krug”, u režiji Franca Štiglica. Pored nominacije za Oskara, film je bio nominovan i za Zlatnu palmu u Kanu, a dobio je Veliku zlatnu arenu u Puli za najbolji film, kao i Zlatne arene za scenario (Zora Dirnbah), za glavnu žensku ulogu (Dušica Žegarac), za sporednu ulogu (Branko Tatić), za kameru (Ivan Marinček) i za muziku (Branimir Sakač), kao i nagradu publike – „Jelen“. Film je, nesumnjivo, bio uspešan, nagrađivan i gledan.
Povodom ispadanja iz trke “Dare iz Jasenovca”, Dušan Kovačević smatra da se to moglo naslutiti: film je samo poslužio za nastavak političih obračuna koji na ovim prostorima traju decenijama. Ljubioje Ršumović opet govori o “američkom zidu” prema Srbiji koji sprovode novi svetski poredak, a Ljubiša Ristić smatra da je ipak najvažnije da film vidi što više ljudi, da posvedoči o potresnim slikama iz prošlosti, kako kod nas, tako i u Evropi, i drugim kontinentima.
Posebno mesto u filmskom opusu koji se bavi holokaustom u Jugoslaviji, pripada jugoslovenskom i hrvatskom filmskom reditelju Lordanu Zafranoviću (rođen 1944. godine). Kao mlad je sa filmskom ekipom u vreme Jugoslavije radio na snimanju blizu ustaškog logora Jasenovac, gde se prvi put susreo sa arhivskom filmskom građom, fotografijama, svedočenjima i dokumentima o ustaškim zločinima. U jednočasovnom intervuu koji je 2011. dao za Radio-televiziju Republike Srpske, izjavio je da je ovaj susret sa ustaškim zločinima u Jasenovcu na njega ostavio „strahovit utisak“, što je obeležilo njegovu karijeru i navelo ga da snimi filmove: “Okupacija u 26 slika”, “Krv i pepeo Jasenovca”, “Pad Italije”, “Večernja zvona”, “Zalazak stoleća / Testament L. Z.” i druge.
Snimao je suđenje ustaši Andriji Artukoviću, 1986. godine, što ga je u vreme dolaska HDZ-a na vlast dovelo u sukob sa Franjom Tuđmanom. U intervjuu za RTRS 2011. je izjavio da se 1989. i 1990. vratio veliki broj ustaša u Jugoslaviju, te da je došlo do masovne smene zaposlenih u tadašnjoj Radio-televiziji Zagreb. Ovo ga je onemogućilo da završi film o suđenju Andriji Artukoviću. Sa Franjom Tuđmanom je došao u sukob 1989. i 1990. oko broja žrtava u ustaškom logoru Jasenovac. Zafranović je tom prilikom Tuđmana nazvao „istoričarem amaterom“. Pošto je 1991. strahovao da će njegov film biti uništen, uzeo je negativ filma o suđenju Andriji Artukoviću i uz pomoć prijatelja otišao u Sloveniju, a odatle u Beč, pa u Klagenfurt, zatim u Pariz, da bi se ponovo vratio u Beč i Prag, gde je završio film. Prema njegovim rečima, zbog filma o suđenju Andriji Artukoviću je na njega „pokrenut lov“ i „poziv na likvidaciju“ u javnim medijima Hrvatske, a zbog dokumentarnog filma “Krv i pepeo Jasenovca”, Franjo Tuđman ga je proglasio „neprijateljem hrvatskog naroda“.
Posle filma “Krv i pepeo Jasenovca” (1983), nameravao je da snimi dokumentarni film “Đeca Kozare”, po scenariju Arsena Diklića, ali od 1989. godine, kada je podneo zahtev za taj projekat, do danas (2021), nije mu to pošlo za rukom. Tek su 2020. godine, odobrena sredstva za realizaciju ovog projekta.
Do pojave filma “Dara iz Jasenovca”, Zafranovićev film “Krv i pepeo Jasenovca” je bio najpotresnije svedočanstvo o Jasenovcu, kao najstrašnijem logoru smrti, o tom “Aušvicu na Balkanu“, kako je on prozvan, zbog veličine i težine zločina koji je ovde počinjen od strane ustaša, a nad Srbima, Jevrejima, Romima i drugim narodima Jugoslavije.
„Dara iz Jasenovca“ je film koji je snimljen 2020. godine, po scenariju Nataše Drakulić, a u režiji Predraga Antonijevića. Film je baziran na autentičnim svedočanstvima preživelih logoraša koje su u ovom filmu upečatljivo „odglumila“ deca i mladi glumci iz Republike Srpske, među kojima je, svakako, najizrazitija Biljana Čekić, nosilac naslovne uloge, devojčice Dare koja sa svojom porodicom dospeva u logor smrti.
U ovom filmu, koji govori o stradanjima Srba (kako odraslih muškaraca i žena, tako i dece, s posebnim akcentom na dečja stradanja), u logoru smrti Jasenovac, tokom Nezavisne Države Hrvatske, potresne uloge su ostvarili glumci iz Banja Luke: Anja Stanić, kao Darina majka i Zlatan Vidović, u ulozi Darinog oca, odnosno Sandra Ljubojević i Nikolina Friganović, u ulogama logorašica. Zapažene uloge su imali glumci iz Srbije: Marko Janketić, Igor Đorđević, Nataša Ninković, Vuk Kostić, Bojan Žirović i drugi.
Zoran Đerić
